گزارش‌ های فلزات پایه

مس از مهم‌ترین فلزات به شمار می‌رود و مصرف آن، همگام با رشد و توسعه اقتصادی جهان، افزایش یافته است. بررسی روند تقاضای این فلز ارزشمند در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که در زمان‌هایی که اقتصاد جهانی در شرایط رکود بوده، تقاضای مس نیز در بازارهای جهانی با نوساناتی همراه بوده است. از آنجایی که در سال‌های اخیر صنایع مختلف حرکت به سمت استفاده از انرژی‌های پاک و کم‌کربن را آغاز کرده‌اند، می‌توان آینده روشنی را برای این فلز ارزشمند متصور بود، زیرا مس رسانای خوب جریان الکتریکی است و ویژگی‎های منحصربه‌فرد دیگری نظیر خاصیت شکل‌پذیری، مقاومت در برابر خوردگی و ضربه دارد. این امر موجب شده است که از مس در صنایعی نظیر خودروهای برقی و ساخت‌وساز استفاده ‌شود.

رابطه میان جمعیت و میزان تقاضا برای مسکن دوطرفه است و هر گونه تحول در جمعیت، تقاضای مسکن را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. تحولات اخیر جمعیت ایران، که با کاهش سرعت رشد جمعیت به دلیل کاهش نرخ باروری و سقوط نرخ جانشینی جمعیت به دلیل کاهش این نرخ همراه بوده، کاهش اندازه خانوارها را نیز به دلیل  مسائل اجتماعی و فرهنگی، میل به استقلال، طلاق، مرگ‌ومیر و مهاجرت به همراه داشته و این امر موجب افزایش تعداد خانوارها در کشور شده است. بی‌شک، تحولات جمعیت خانوارهای کشور در میزان تقاضا برای مسکن تاثیرگذار است و این تغییر تقاضا برای مسکن، مصرف بالای فلزات را نیز به همراه دارد.

در سال‌های اخیر، استفاده از تلفن‌های همراه بیش از پیش افزایش یافته، به طوری‌که بسیاری از فعالیت‌های تجاری، اجتماعی، آموزشی و ... از طریق این وسایل الکترونیکی امکان‌پذیر شده است. این امر به‌خوبی افزایش تقاضا برای گوشی‌های تلفن همراه را به تصویر می‌کشد. در ساخت تلفن همراه از مواد مختلفی استفاده می‌شود که فلزات مهم‌ترین آن‌ها به شمار می‌آیند. در بدنه و قطعات داخلی‌ای همچون مدارهای مجتمع، بلندگوها، حسگرها و باتری، انواع فلزات پایه و گران‌بها مانند مس، آلومینیوم، طلا و نقره استفاده می‌شود. یکی از دلایل استفاده از فلزات در ساخت موبایل، پایداری و دوام آن‌ها در برابر خوردگی و ضربه است. اما ویژگی مهم‌تر فلزات برای کاربرد در تلفن‌های همراه خاصیت رسانندگی بالای آن‌ها به شمار می‌آید.

باتری یکی از مهم‌ترین اجزای خودروهای الکتریکی به شمار می‌آید و تاکنون مطالعات گسترده‌ای درباره مواد مصرفی در این باتری‌ها به منظور افزایش ظرفیت شارژ آن‌ها انجام شده است. با توجه به اینکه امروزه غالب باتری‌های‌ خودروهای الکتریکی از نوع لیتیوم یونی است، لیتیوم مهم‌ترین فلز مصرفی در باتری‌ها به شمار می‌آید، اما در ساخت آن‌ها از فلزاتی همچون نیکل و کبالت نیز استفاده می‌شود. در سال‌های اخیر، رشد تقاضا برای خودروهای الکتریکی یکی از مهم‌ترین عوامل افزایش تقاضا برای فلزات مصرفی در باتری‌ها بوده است. بر اساس پیش‌بینی‌ها، در پایان دهه، تقاضا برای سه فلز لیتیوم، نیکل و کبالت به‌شدت افزایش خواهد یافت و این بخش سهم بالایی از تقاضای این فلزات را به خود اختصاص خواهد داد.

پیکربندی جوامع امروزی اساسا بر اساس محصولات معدنی فلزی و غیرفلزی بنا شده‌ است و این محصولات در تمام حوزه‌ها، به‌خصوص در عرصه صنعت، بسیار اهمیت دارند. از آنجا که تولیدات صنایع فلزات اساسی و محصولات معدنی غیرفلزی به نوعی در ساخت و فرایند تولید اغلب کالاها کاربرد دارند، این صنعت می‌تواند محرکی برای توسعه صنایع دیگر باشد. امروزه انتظار می‌رود که با رشد جمعیت و افزایش شهرنشینی، تقاضای جهانی محصولات معدنی فلزی و غیرفلزی افزایش یابد. با توجه به اینکه ایران از مزیت‌های نسبی برای تولید محصولات این صنایع برخوردار است، توسعه این صنایع می‌تواند تاثیر بسزایی در رشد اقتصادی و به دنبال آن، افزایش رفاه و بهبود کیفیت سطح زندگی افراد جامعه داشته باشد.

توسعه صنایع پایین‌دستی و حرکت به سمت حلقه‌های انتهایی زنجیره ارزش، یکی از الزامات اساسی برای خلق ارزش افزوده و تحقق رشد پایدار و موثر در ساختارهای اقتصادی است. در ایران نیز با توجه به وفور پتانسیل‌های معدنی و انرژی، لزوم حرکت به سمت تولید محصولات نهایی در زنجیره ارزش فلزات اساسی کشور احساس می‌شود. البته اقداماتی قابل توجه در خصوص توسعه حلقه‌های پایین‌دستی زنجیره تولید فولاد، آلومینیوم و مس در دهه اخیر صورت گرفته که تداوم این تلاش‌ها و اقدامات، مسیر دستیابی به رشد پایدار و خلق ثروت را در شرایط اقتصادی فعلی هموارتر خواهد کرد.

افزایش تنش‌های میان روسیه و اوکراین، چین و تایوان و ناآرامی‌های خاورمیانه، مهمترین عوامل افزایش ریسک ژئوپلیتیکی در سال‌های اخیر بوده‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که صنعت و بازار آلومینیوم به شدت تحت تاثیر جنگ میان روسیه و اوکراین قرار گرفت، به طوری که قیمت آن یک رکورد جدید از ابتدای سال ۱۹۹۰ را به ثبت رساند. این مسئله عمدتا به این خاطر بود که شدت انرژی در صنعت آلومینیوم (اولیه) فوق‌العاده بالا است و همین موضوع سبب شد تا بحران انرژی ایجادشده تحت تاثیر این جنگ، به سرعت بر عرضه آلومینیوم در اروپا و سایر مناطق جهان تاثیر بگذارد. این در حالی است که بازار جهانی مس، چندان تحت تاثیر جنگ روسیه و اوکراین قرار نگرفت. نگرانی اصلی در خصوص صنعت و بازار مس به روابط میان چین با ایالات متحده آمریکا و اروپا و در نتیجه تاثیرپذیری جریان‌های تجاری که از تنگه تایوان عبور می‌کنند و همچنین روند استخراج سنگ معدن مس از معادن آمریکای جنوبی مربوط می‌شود؛ موضوعی که از طرفی می‌تواند جهش قیمت هر تن مس به سطوح بالای ۱۰ هزار و ۵۰۰ دلار و از طرفی نیز سقوط آن را به دنبال داشته باشد.

نقشی که صنایع معدنی در زنجیره‌های تامین دارند، سبب شده است تا سرمایه‌گذاری در این زمینه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شود. در این میان، در صنایع فولاد و آلومینیوم به دلیل حجم تولید و دامنه گسترده تقاضا، طی سال‌های گذشته پروژهای متعددی با صرف ده‌ها میلیارد دلار مخارج سرمایه‌ای اجرایی شده‌اند. شرکت‌های آرسلورمیتال و شوگانگ پکن در سال ۲۰۲۳ به ترتیب ۴ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار و ۵۷۴ میلیون دلار در تولید فولاد سرمایه‌گذاری کرده‌اند. شرکت‌های آلومینیوم چین و هونگ‌کیائوگروپ که از جمله بزرگترین تولیدکنندگان آلومینیوم در جهان به حساب می‌آیند در سال ۲۰۲۳ به ترتیب حدود ۹۳۴ میلیون دلار و ۸۵۵ میلیون دلار در تولید آلومینیوم سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

توسعه اقتصادها و صنعتی‌شدن، موجب گسترش کاربردها و مصرف برخی فلزات غیرآهنی از جمله آلومینیوم، مس و روی در سراسر جهان شده و پیوستگی فزاینده اقتصادها در سراسر جهان تقاضا برای این فلزات پرکاربرد و همچنین اهمیت استراتژیک آن‌ها در توسعه صنایع و رشد نوآوری را در کشورها برانگیخته است. از طرفی نیز ایجاد منازعات اقتصادی و تجاری در کشورهای تعیین‌کننده و تولیدکننده این فلزات، اغلب پیامدهایی بر روند عرضه این فلزات و نوسانات قیمت جهانی برجای می‌گذارد. به طور مثال، در حالی که تحریم‌های اقتصادی اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا علیه روسیه منجر به اختلال در زنجیره تامین آلومینیوم شده، جنگ تجاری بین چین و ایالات متحده آمریکا قیمت جهانی مس و روی را به طور قابل توجهی کاهش داده است.

با رشد تقاضا برای خودروهای الکتریکی و صنایع الکترونیکی مصرفی و متعاقبا باتری‌های قابل شارژ و با چگالی انرژی بالا، طیف متنوعی از تکنولوژی‌های جدید باتری‌ ظاهر شده‌اند که از مواد معدنی مختلفی مانند لیتیوم، کبالت و نیکل ساخته می‌شوند. این مسئله تقاضا برای مواد خام را افزایش می‌دهند و از آنجایی که عرضه اولیه این فلزات همواره با محدودیت‌هایی مواجه است، موضوع بازیافت باتری‌ که به ایجاد یک اقتصاد چرخشی و به حداقل رساندن پسماند کمک می‌کند مورد توجه قرار گرفته است. آمارها نشان می‌دهد چین با ظرفیت بازیافت بیش از ۵۰۰ هزار تن باتری در جهان پیشرو است و پس از آن اروپا و ایالات متحده آمریکا با ظرفیت بازیافت ۲۰۰ هزار تن باتری در سال، بخش قابل توجهی از ظرفیت بازیافت باتری‌های جهانی را به خود اختصاص می‌دهند.

در سال‌های اخیر، مواد معدنی حیاتی (Critical minerals) عمدتا تحت تاثیر شتاب گرفتن روند انتقال انرژی و کربن‌زدایی، بسیار مورد توجه قرار گرفته‌اند. لیتیوم، نیکل، کبالت، منگنز، گرافیت و عناصر نادر خاکی از راهبردی‌ترین مواد معدنی حیاتی هستند، به طوری که ایجاد هرگونه اخلال در زنجیره تامین آن‌ها می‌تواند تمامی تلاش‌ها برای دستیابی به اهداف انتقال انرژی را با ناکامی مواجه سازد. در سال ۲۰۲۲، تقریبا ۱۴۶ هزار تن لیتیوم، ۳ میلیون و ۲۷۰ هزار تن نیکل، ۱۹۷ هزار تن کبالت، ۱۹ میلیون و ۸۰۰ هزار تن منگنز، یک میلیون و ۶۸۰ هزار تن گرافیت و ۳۰۰ هزار تن نیز عناصر نادرخاکی تولید شده است. در مقایسه با سال ۲۰۰۵، تولید معدنی لیتیوم رشد ۶۰۸ درصدی، نیکل ۱۱۹ درصدی، کبالت ۲۴۰ درصدی، منگنز ۸۸ درصدی، گرافیت ۵۸ درصدی و عناصر نادر خاکی نیز رشد ۱۴۳ درصدی را تجربه کرده‌اند.

ایران با برخورداری از ذخایر معدنی متنوع و گسترده، پتانسیل بالایی در توسعه بخش معدن و صنایع وابسته به آن دارد. با این حال، و با توجه به جایگاه فعلی این بخش در اقتصاد کشور، به نظر می‌رسد فاصله زیادی میان پتانسیل‌ها و عملکرد در این بخش وجود دارد. میزان تولید فولاد در سال ۱۴۰۱ در حالی تقریبا ۳۰ میلیون و ۶۰۰ هزار تن بوده که ظرفیت اسمی صنعت فولاد کشور تقریبا ۴۵ میلیون تن است. چنین وضعیتی در صنایعی مانند آلومینیوم و سرب و روی کشور نیز کم‌وبیش وجود دارد. عواملی چون سازوکارهای نامناسب قیمت‌گذاری، سرمایه‌گذاری ناکافی در زیرساخت‌های تامین انرژی، بی‌توجهی به زنجیره تامین صنایع و محدود شدن بازارهای صادراتی برای تولیدکنندگان از جمله مهمترین چالش‌هایی هستند که صنایع معدنی و فلزی کشور در حال حاضر با آن‌ها دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند و تا زمانی که برای مرتفع ساختن آن‌ها اقدامی موثر صورت نگیرد، نباید انتظار تحولاتی امیدوارکننده را در این بخش داشت.