مروری بر پتانسیل‌های گردشگری ایران

مقدمه

تغییر سبک زندگی مردم و ظهور پدیده شهرنشینی در عصر حاضر به همراه افزایش درآمد قابل تصرف و امکانات و خدمات حمل‌ونقل و اسکان در مقیاس گسترده، انگیزه‌ها برای سفر و گذراندن اوقات فراغت در دیگر سرزمین‌ها را افزایش داده و این مسئله باعث شکل‌گیری پدیده‌ای جهانی به نام گردشگری شده است. هرچند اغلب، هدف از گردشگری گذراندن اوقات فراغت عنوان می‌شود، اما این مسئله می‌تواند با انگیزه‌های مختلفی از جمله گردشگری قومی، فرهنگی، تاریخی، طبیعت‌گرا و تفریحی صورت گیرد. بنابراین گردشگری یک پدیده اجتماعی-فرهنگی است که می‌تواند پیامدهای اقتصادی‌ متعددی را برای کشور مقصد به دنبال داشته باشد، زیرا گردشگران برای حمل‌ونقل، خوراک و محل اقامت خود در کشور مقصد، هزینه‌هایی را پرداخت می‌کنند که این مسئله یک منبع مهم کسب درآمدهای خارجی برای کشورهای مقصد به حساب می‌آید. بدیهی است برخورداری یک کشور از پتانسیل‌های گردشگری می‌تواند نقش مهمی در رشد و توسعه اقتصادی آن کشور ایفا کند.

ایران با برخورداری از امتیازات ویژه‌ای از نظر تنوع آب‌وهوایی، جاذبه‌های طبیعی، تاریخ و تمدنی کهن، آثار باستانی و مذهبی و فرهنگی چند هزارساله جزو ده کشور اول جهان از لحاظ جاذبه‌های گردشگری و جزو 5 کشور اول جهان از نظر تنوع گردشگری است و بر این اساس پتانسیل بالایی را برای تبدیل شدن به یکی از قطب‌های گردشگری جهان دارد.

پتانسیل‌های تاریخی- فرهنگی ایران

ایران یکی از گهواره‌های تاریخ و تمدن بشری به حساب می‌آید. این سرزمین به عنوان یکی از دیرینه‌ترین کشورهای زنده جهان، تمدن‌های مختلفی را حتی پیش از ورود آریایی‌ها به این سرزمین به خود دیده است که این نشان می‌دهد قدمت تاریخی این منطقه بیش از دو هزار و 500 سال است. با ورود آریایی‌ها به فلات ایران، نخستین حکومت‌ها در این منطقه شکل گرفت که منجر به ایجاد و تعالی تمدن‌ها، به معنای جنبه‌های مادی ساخته‌های انسان، در این منطقه شد. گذر این سلسله‌های حکومتی و تمدن‌های گوناگون در تاریخ این سرزمین که به دو دوره پیش و پس از اسلام تقسیم می‌گردند، باعث شده تا ایران امروز از آثار و بناهای تاریخی-فرهنگی ارزشمند و منحصربه‌فردی بهره‌مند باشد که به عنوان پتانسیل‌های گردشگری تاریخی، زمینه‌ساز توسعه گردشگری کشور هستند.

بر اساس آخرین گزارشات ارائه‌شده از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و پژوهشکده باستان‌شناسی ایران، مجموعا بیش از یک میلیون اثر باستانی، (آثار به‌جا مانده از فرهنگ و تمدن مردمان پیشین) در ایران وجود دارد که از این تعداد حدود 500 هزار اثر شناخته شده و تنها حدود 34 هزار اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است

بر اساس آخرین گزارشات ارائه‌شده از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و پژوهشکده باستان‌شناسی ایران، مجموعا بیش از یک میلیون اثر باستانی، (آثار به‌جا مانده از فرهنگ و تمدن مردمان پیشین) در ایران وجود دارد که از این تعداد حدود 500 هزار اثر شناخته شده و تنها حدود 34 هزار اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این به معنای آن است که تنها حدود هفت درصد از آثار باستانی شناسایی‌شده در کشور در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند که این میزان گویای عملکرد نه چندان مناسب نهادهای مسئول در بخش گردشگری تاریخی است، چرا که ثبت این آثار در فهرست آثار ملی، دولت را موظف به حفظ و نگهداری و برجسته کردن این آثار که لازمه توسعه گردشگری تاریخی کشور است، می‌کند.

بر اساس آخرین آمارهای وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، بیشترین تعداد اماکن تاریخی-فرهنگی ثبت‌شده در فهرست آثار ملی به ترتیب مربوط به سه استان فارس، لرستان و کرمانشاه هستند. به طوری که از مجموع 34 هزار و 856 آثار تاریخی-فرهنگی ثبت‌شده، تعداد هفت هزار و 712 اثر در این سه استان جای دارند.

استان فارس بیش از دو هزار سال قبل مرکز گسترش تمدن و فرهنگ پارسی بوده و در طول تاریخ سلسله‌های مختلف تاریخی را به خود دیده است. آثار باستانی و تاریخی به‌جا مانده از این سلسله‌ها همچون پاسارگاد، تخت جمشید، بیشاپور، شهر گور و کاخ اردشیر بابکان فیروزآباد و … که برخی از آن‌ها در فهرست میراث جهانی نیز به ثبت رسیده‌اند باعث شده است تا این استان در مقایسه با دیگر استان‌های کشور از پتانسیل بالایی در حوزه گردشگری تاریخی برخوردار باشد.

وجود آثار صخره‌ای میرملاس و هومیان به عنوان ابتدایی‌ترین نگاره‌های انسان‌های نخستین در استان لرستان گویای این مسئله است که این استان از نخستین زیستگاه‌های بشری و تمدن‌های اولیه بوده و تاریخی کهن را با خود به همراه دارد و به همین دلیل دارای آثار ارزشمند تاریخی است. بر اساس گزارش وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، دو هزار و 459 آثار تاریخی- فرهنگی این استان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

به دلیل عبور شاهراه‌های مواصلاتی از منطقه کرمانشاهان و نزدیکی این منطقه به شوش و جلگه بین‌النهرین، تمدن‌های زیادی در طول تاریخ، سیر تحول خود را در محدوده کرمانشاهان در غرب کشور طی کرده‌اند و این مسئله باعث شده است تا امروزه استان کرمانشاه از لحاظ پتانسیل‌های گردشگری تاریخی، یکی از مناطق بسیار غنی و مهم در ایران و غرب آسیا محسوب گردد. بر اساس گزارش وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، دو هزار و 116 اثر تاریخی- فرهنگی این استان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

علاوه بر این، برخی از آثار تاریخی-فرهنگی ایران در فهرست میراث جهانی نیز به ثبت رسیده است. تاکنون 24 آثار تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی ثبت شده که تاریخ ثبت 12 اثر طی سال‌های 1390 تا 1399 صورت گرفته است. این آمار در حالی است که کشورهای همسایه همچون ترکیه، گرجستان و ارمنستان به ترتیب 16، 4 و 3 اثر تاریخی در فهرست میراث جهانی به ثبت رسانده‌اند که این مسئله نشان‌دهنده پتانسیل بالای ایران در حوزه گردشگری تاریخی نسبت به کشورهای ترکیه، گرجستان و ارمنستان است.

نمودار 1. استان‌های برتر ایران از نظر آثار تاریخی- فرهنگی ثبت‌شده در فهرست آثار ملی

میراث‌های طبیعی ایران

ایران کشوری است که به دلیل قرار گرفتن در نیمکره شمالی و کمربند صحرایی زمین، گستردگی عرض جغرافیایی، امتداد کوهستان‌ها در نواحی شمالی و مرکزی آن و مجاورت با دریاچه خزر و خلیج فارس و دریای عمان از تنوع اقلیمی خاص و جاذبه‌های طبیعی گوناگونی همچون جنگل‌ها، آبشارها و دریاچه‌های خاص، دشت‌های پهناور، مناطق کوهستانی خیره‌کننده و کویری برخوردار است، به طوری که از ایران به عنوان کشوری چهارفصل یاد می‌شود. این تنوع اقلیمی، ایران را به یکی از کشورهای برجسته در حوزه گردشگری از منظر جاذبه‌های طبیعی تبدیل کرده است، به گونه‌ای که گردشگران می‌توانند با سفر به نقاط مختلف ایران در یک فصل از سال اقلیم‌های کاملا متفاوتی را تجربه کنند.

بر اساس آخرین گزارش وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، تاکنون 887 میراث طبیعی در کشور در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که 189 عدد آن تا سال 1390 و مابقی از سال 1391 تا 1399 به ثبت رسیده‌اند. این مسئله نشان‌دهنده آن است که در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به پتانسیل‌های گردشگری طبیعی کشور جهت حفظ و معرفی آن‌ها شده است. علاوه بر ثبت میراث طبیعی کشور در فهرست آثار ملی، در سطح جهانی نیز دو میراث طبیعی کشور به نام‌های دشت لوت و جنگل‌های هیرکانی به ثبت رسیده است. بر اساس آمار ارائه‌شده از سوی این وزارتخانه، بیشترین میراث طبیعی ثبت‌شده، به ترتیب مربوط به استان‌های مازندران، خراسان جنوبی و قزوین است، به طوری که 206 میراث طبیعی از مجموع 887 میراث ثبت‌شده در این سه استان قرار دارد.

استان مازندران یکی از استان‌های سرسبز کشور است که در کنار دریاچه خزر و در نزدیکی رشته کوه‌های البرز قرار گرفته است و از نظر آب‌وهوایی به دو نوع معتدل خزری و کوهستانی تقسیم می‌شود. وجود جاذبه‌های طبیعی فراوان همچون جنگل‌های هیرکانی، قله دماوند، دریاچه الندان کیاسر و الیمالات، آبشار اسکلیم سوادکوه در این استان و همچنین همجواری آن با دریاچه خزر و آب‌وهوای نسبتا معتدل استان مازندران در دو فصل پاییز و بهار، باعث شده است تا این استان از پتانسیل بالایی در حوزه طبیعت‌گردی و گردشگری ساحلی برخوردار باشد. بر اساس گزارش وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، 77 میراث طبیعی این استان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

به دلیل عبور شاهراه‌های مواصلاتی از منطقه کرمانشاهان و نزدیکی این منطقه به شوش و جلگه بین‌النهرین، تمدن‌های زیادی در طول تاریخ، سیر تحول خود را در محدوده کرمانشاهان در غرب کشور طی کرده‌اند و این مسئله باعث شده است تا امروزه استان کرمانشاه از لحاظ پتانسیل‌های گردشگری تاریخی، یکی از مناطق بسیار غنی و مهم در ایران و غرب آسیا محسوب گردد

استان خراسان جنوبی از قابلیت‌ها و جاذبه‌های متنوعی در زمینه گردشگری طبیعی برخوردار است. کال نمک، دره‌ی جن، آبشار تفتو و آبشار دره‌ی سبزرود نمونه‌هایی از جاذبه‌ها و پتانسیل‌های گردشگری طبیعی این استان است. بر اساس گزارش وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، 74 میراث طبیعی از مجموع 887 میراث طبیعی ثبت‌شده در فهرست آثار ملی کشور مربوط به این استان است.

استان قزوین در دامنه جنوبی رشته کوه البرز واقع شده و تمام قسمت‌های شمالی، غربی و جنوبی آن کوهستانی است و قسمت شرقی آن نیز دشت قزوین قرار گرفته است. تنوع اقلیمی، طبیعت بسیار زیبا و گوناگونی مناظر در این استان، پتانسیل‌ها و جاذبه‌های گردشگری فراوانی را پدید آورده که این منطقه را به یکی از مستعدترین مناطق گردشگری تبدیل کرده است. بر اساس گزارش وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، 55 میراث طبیعی از مجموع 887 میراث طبیعی ثبت‌شده در فهرست آثار ملی کشور مربوط به این استان است.

بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، ایران از نظر جاذبه‌های باستانی و تاریخی در رتبه دهم جهان و از نظر جاذبه‌های طبیعی در رتبه پنجم جهان قرار دارد که این مسئله بیانگر پتانسیل بالای ایران در حوزه گردشگری است. علی‌رغم این پتانسیل بالا، عواملی مانند توسع ناکافی زیرساخت‌ها و کم‌توجهی نهادهای بالادستی حوزه گردشگری کشور را با چالش‌های جدی مواجه ساخته است که باعث شده میراث‌های تاریخی-فرهنگی و طبیعی کشور آن طور که باید مورد توجه قرار نگیرد.

نمودار 2. استان‌های برتر ایران از نظر میراث طبیعی ثبت‌شده در فهرست آثار ملی

• تحلیل
• تولید، هزینه و درآمد ملی