اهمیت زیرساخت‌ها در رونق بخش گردشگری

مقدمه

در حال حاضر از گردشگری به عنوان منبعی با پتانسیل بالا برای رشد اقتصادی جوامع یاد می‌شود. در دسترس بودن امکانات و زیرساخت‌ها از جمله عواملی است که نقش به‌سزایی را در انتخاب مقصد سفر توسط گردشگران ایفا می‌کند. بسیاری از کارشناسان نیز، زیرساخت‌ها را عاملی تعیین‌کننده در جذابیت کشورها و مقاصد گردشگری می‌دانند. از جمله زیرساخت‌های موثر در حوزه گردشگری می‌توان به حمل‌‍و‌نقل (هوایی، ریلی، دریایی و جاده‌ای)، زیرساخت‌های اقامتی (هتل‌ها، اقامتگاه‌ها و…)، خدمات گردشگری همچون رستوران، اجاره اتومبیل، امکانات تفریحی و… اشاره کرد. بخش گردشگری در جهان، از جمله حوزه‌هایی است که با سرعت بالایی در حال رشد است. چنان‌که گفته شد، زیرساخت‌های گردشگری از عوامل کلیدی اثرگذار در توسعه گردشگری محسوب می‌شوند. از این رو، توسعه بخش گردشگری را می‌توان تا حد زیادی وابسته به میزان ارتقا و نوع زیرساخت‌های موجود دانست.

وضعیت زیرساخت کشورهای پیشتاز در ورود گردشگر

زیرساخت‌های عمومی یکی از فاکتورهای مهم در رشد اقتصادی جوامع به حساب می‌آید و همچنین می‌توان اذعان داشت که توسعه ضعیف زیرساخت‌ها در هر کشوری، پیامدی جز شکست در جذب گردشگر بین‌المللی را به همراه نخواهد داشت.  بنابراین، رشد پایدار بخش گردشگری تنها با تدارک زیرساخت‌های مربوط به آن قابل تصور است. با توجه به اینکه زیرساخت‌های گردشگری، گستره بزرگی از انواع روش‌های حمل‌و‌نقل تا امکانات اقامتی و تفریحی را در بر می‌گیرند، بدیهی است که توسعه و به روز‌رسانی آن‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی است. با این حال، باید توجه داشت که بخش بزرگی از سرمایه‌گذاری‌ها در این حوزه، علاوه بر فراهم کردن زمینه جذب بیشتر گردشگران، سبب ارتقای شرایط زندگی شهروندان مناطق مد نظر نیز می‌شود و به شکل مستقیم و غیر‌مستقیم، نقش قابل توجهی را در افزایش کیفیت زندگی شهروندان به واسطه توسعه پایدار گردشگری ایفا می‌کند. نمودار 1، تعداد کل هتل‌ها و مراکز مشابه اقامتی را در کشورهای دارای بیشترین گردشگر بین‌المللی به تصویر می‌کشد. چنان‌که مشاهده می‌شود ایالات متحده آمریکا با اختلاف بالایی دارای بیشترین زیرساخت‌های مربوط به خدمات اقامتی است. البته باید توجه داشت که آخرین آمار ارائه شده از سوی «UNWTO» برای ایالات متحده آمریکا که رقمی بیش از 55 هزار هتل و مراکز مشابه اقامتی را نشان می‌دهد، مربوط به سال 2020 در این کشور است. پس از آن نیز، ایتالیا و آلمان به ترتیب با داشتن بیش از 32 هزار و 29 هزار هتل و مراکز مشابه در سال 2021، در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.

نمودار 1. تعداد کل هتل‌ها و مراکز مشابه اقامتی در کشورهای دارای بیشترین ورود گردشگر در سال 2021

نمودار 2 نیز سهم روش‌های مختلف حمل‌و‌نقل را در ورود گردشگران به کشورهای یاد شده نشان می‌دهد. همانطور که در نمودار نیز مشاهده می‌شود، در اغلب کشورهای مورد بررسی، حمل‌و‌نقل هوایی دارای بیشترین سهم از ورود گردشگران است و این مسئله، بیانگر اهمیت بالای زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل هوایی در توسعه بخش توریسم بین‌المللی است.

نمودار 2. سهم روش‌های مختلف حمل‌و‌نقل از ورود گردشگر در کشورهای دارای بیشترین ورود گردشگران بین‌المللی در سال 2021

گفتنی است که به‌رغم مزایای فراوانی که توسعه زیرساخت‌های گردشگری برای جوامع به ارمغان می‌آورد، توسعه آن‌ها نیز فرایندی بدون چالش نخواهد بود. از نگهداری زیرساخت‌ها به عنوان یکی از چالش‌های موجود در این حوزه یاد می‌شود. در واقع نگهداری از زیرساخت‌ها برای حفظ کارکرد آن‌ها و اطمینان از اینکه همچنان یکی از دارایی‌های ارزشمند دولت به حساب می‌آیند، از اهمیت بالایی برخوردار است. از جمله عوامل موثر در این زمینه می‌توان به گذشت زمان، شرایط محیطی، استفاده انسان‌ها و… اشاره کرد و محدودیت‌های منابع از جمله منابع مالی، پرسنل، تجهیزات و مواد نیز، خود به عنوان چالش‌هایی بر سر راه نگهداری زیرساخت‌ها محسوب می‌شوند. علاوه بر آن، توسعه ناکافی زیرساخت‌ها از دیگر چالش‌هایی است که در این حوزه وجود دارد. علت بروز این مسئله را باید در انجام ندادن تحقیقات بازار و یا توسعه زیرساخت‌ها صرفا بر اساس ضرورت و نیاز جستجو کرد. در چنین شرایطی، زیرساخت‌های ایجاد شده پاسخگوی تقاضای موجود نخواهند بود. این مسئله، بعضا در شرایطی که در احداث و یا توسعه زیرساخت‌ها، به افزایش تقاضا در آینده توجه نشود نیز به شکل دیگری خود را نشان می‌دهد. در چنین شرایطی، زیرساخت‌های ایجاد شده تنها پاسخگوی تعداد گردشگران فعلی کوتاه‌مدت خواهند بود. از طرف دیگر، محدودیت‌های مالی دولت‌ها نیز بعضا به عنوان یکی از چالش‌های موجود در نظر گرفته می‌شود، چرا که توسعه زیرساخت‌ها به هزینه‌های بسیار بالایی نیاز دارد.

زیرساخت هایی به شیوه امروز

تکنولوژی یکی از حوزه‌هایی است که نقش به‌سزایی را در بخش زیرساخت‌های گردشگری امروز دارد و تردیدی نیست که نقش‌آفرینی آن در آینده این بخش، پر‌رنگ‌تر نیز خواهد شد. از جمله تکنولوژی‌هایی که در این زمینه به کار گرفته می‌شوند می‌توان به هوش مصنوعی (Artificial Intelligence)، اینترنت اشیا (Internet of Things)، واقعیت مجازی (Virtual Reality)، واقعیت افزوده (Augmented Reality) اشاره کرد. این تکنولوژی‌ها در بسیاری از فرایندها از جمله رزرواسیون هتل‌، دریافت اطلاعات سفر، تجربه مقصد سفر از کیلومترها دورتر و… کاربرد دارند. کاربرد تکنولوژی به عنوان یکی از زیرساخت‌های نوین بخش گردشگری، مزایای بسیاری را برای میزبان و مسافر به ارمغان می‌آورد که از جمله آن‌ها می‌توان به کاهش هزینه‌ها، افزایش بهره‌وری، ارتقای خدمات، ایجاد شفافیتی بالا میان مسافر و میزبان، افزایش رضایت مشتری، جلوگیری از مشکلات احتمالی در خدمات به مشتریان، صرفه‌جویی در زمان، افزایش درآمد و… اشاره کرد. همچنین کاربرد تکنولوژی‌هایی مانند تشخیص چهره و قابلیت سرچ صوتی سبب ارتقای خدمات در بسیاری از بخش‌ها شده‌اند که به عنوان مثال می‌توان به امکان پذیرش و ورود به هتل، بدون نیاز به صحبت با مسئولین بخش مد نظر اشاره کرد.

می‌توان اذعان داشت که توسعه ضعیف زیرساخت‌ها در هر کشوری، پیامدی جز شکست در جذب گردشگر بین‌المللی را به همراه نخواهد داشت

حوزه دانش رباتیک نیز از جمله تکنولوژی‌های پر‌کاربرد دیگر در بخش گردشگری محسوب می‌شود. به عنوان مثال، از این تکنولوژی در هتل‌ها و برای خوش‌آمدگویی به مهمانان و ارائه اطلاعات به آن‌ها استفاده می‌شود. همچنین اموری مانند نظافت و حمل چمدان‌ها نیز از دیگر کاربردهای این تکنولوژی در هتل‌ها به حساب می‌آیند. از ربات‌ها همچنین در رستوران‌ها در فرایند آماده‌سازی غذا و ارائه آن و در فرودگاه‌ها برای شناسایی و تشخیص سلاح‌های پنهان‌شده احتمالی استفاده می‌شود. گفتنی است که استفاده از ربات‌ها نیز همچون سایر تکنولوژی‌ها، در پاسخ به شرایط همه‌گیری کرونا افزایش یافت، چرا که کاهش ارتباط انسان‌ها با یکدیگر را تسهیل می‌کند.

تکنولوژی واقعیت مجازی نیز در بسیاری از حوزه‌های مختلف کاربرد دارد، اما نقش آن در بخش گردشگری از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. این تکنولوژی، امکان تجربه مقاصد مد‌نظر را از کیلومترها دور‌تر به مسافران می‌دهد که می‌تواند در تکمیل و یا لغو رزرواسیون آن‌ها نیز اثرگذار باشد. کاربرد فناوری اینترنت اشیا را نیز می‌توان در اتاق هتل‌ها با هدف کنترل همه دستگاه‌ها در یک مکان و یا در فرودگاه‌ها برای اعلام هشدار در زمان رد شدن چمدان‌ها و بسیاری کاربردهای دیگر جستجو کرد.

شاخص توسعه بخش سفر و گردشگری

شاخص «Travel and Tourism Development Index» (TTDI)، عواملی که سبب دستیابی به توسعه پایدار بخش سفر و گردشگری می‌شوند را محاسبه و بر اساس معیارهایی مشخص، طبقه‌بندی می‌کند. این شاخص، پنج زیرگروه دارد که هر یک از آن‌ها نیز خود به زیربخش‌های دیگری تقسیم می‌شوند. فراهم‌سازی محیط (Enabling Environment)، سیاست‌های سفر و گردشگری و فراهم‌سازی شرایط (Travel and Tourism Policy and Enabling Conditions)، زیرساخت (Infrastructure)، محرک‌های تقاضای سفر و گردشگری (Travel and Tourism Demand Drivers) و پایداری سفر و گردشگری (Travel and Tourism Sustainability) پنج زیرگروه مورد بررسی این شاخص به شمار می‌آیند.

همانطور که گفته شد، هر یک از زیرگروه‌های مشخص شده، خود به زیربخش‌های دیگری تقسیم می‌شوند. بخش مربوط به زیرساخت‌ها که میزان دسترسی و کیفیت زیرساخت‌های فیزیکی هر اقتصاد را بررسی می‌کند، پارامترهایی از جمله زیرساخت حمل‌و‌نقل هوایی، زیرساخت حمل‌و‌نقل زمینی و دریایی و همچنین زیرساخت‌های گردشگری را شامل می‌شود. این شاخص در بخش مربوط به زیرساخت حمل‌و‌نقل هوایی، پارامترهایی همچون ظرفیت و کیفیت مسیرهای هوایی داخلی و بین‌المللی، تعداد خطوط هوایی فعال، بهره‌وری خدمات حمل‌و‌نقل هوایی و همچنین میزان اتصال فرودگاه‌های هر کشور به شبکه جهانی حمل‌و‌نقل هوایی را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. در بخش زیرساخت‌های زمینی و دریایی نیز، پارامترهایی از جمله میزان دسترسی به مراکز تجاری و جاذبه‌های گردشگری، گستردگی جاده و خطوط ریلی به اندازه کافی، منطبق بودن زیرساخت‌های جاده، ریل و دریا بر استانداردهای بین‌المللی در زمینه بهره‌وری، راحتی و امنیت و همچنین میزان دسترسی به خدمات حمل‌و‌‌نقل عمومی مانند مترو و تاکسی مورد بررسی قرار گرفته است. از آنجا که دسترسی به خدمات کلیدی گردشگری همچون امکانات اقامتی و تفریحی نیز، مزیت بزرگی را برای کشورها ایجاد می‌کند، در بخش مربوط به زیرساخت‌های خدمات گردشگری، عواملی همچون تعداد اتاق هتل‌ها، واحدهای اجاره‌ای کوتاه‌مدت و دسترسی به خدماتی مانند اجاره اتومبیل و «ATM» مورد مطالعه قرار گرفتند.

نتایج حاصل از بررسی شاخص کلی «TTDI» در سال 2021 از عملکرد توجه مناطق اروپا و اوراسیا به زیرساخت‌های گردشگری حکایت دارد، به طوری که عملکردی به ترتیب 9 و 4.9 درصد بالاتر از متوسط جهانی این شاخص داشته‌اند

نتایج حاصل از بررسی شاخص کلی «TTDI» در سال 2021 از عملکرد توجه مناطق اروپا و اوراسیا به زیرساخت‌های گردشگری حکایت دارد، به طوری که عملکردی به ترتیب 9 و 4.9 درصد بالاتر از متوسط جهانی این شاخص داشته‌اند. با این حال، اروپا تنها منطقه‌ای بوده است که امتیاز کلی آن در مقایسه با سال 2019 کاهش یافته است (تنها 0.5 درصد). از طرف دیگر، منطقه جنوب صحرای آفریقا با 1.1 درصد، بیشترین پیشرفت را در عملکرد سال 2021 به ثبت رسانده است. با این حال، این منطقه همچنان به تلاش‌های زیادی برای رسیدن به متوسط جهانی نیاز دارد، چرا که عملکرد آن 18.4 درصد پایین‌تر از این مقدار بوده است. مناطق آمریکا و خاور‌میانه و شمال آفریقا (منا) نیز عملکردی پایین‌تر از حد متوسط جهانی این شاخص ارائه کردند و به ترتیب 3.1 و 2.8 درصد پایین‌تر از متوسط «TTDI» جهانی قرار گرفتند.

نمودار 3، شاخص «TTDI» متوسط بخش زیرساخت را برای مناطق مختلف جهان نشان می‌دهد. گفتنی است که این شاخص، اعدادی از یک (کمترین امتیاز) تا هفت (بالاترین امتیاز) را در بر می‌گیرد. چنان‌که در نمودار نیز مشاهده می‌شود، اروپا و اوراسیا با امتیازی معادل 4.1، بالاترین شاخص «TTDI» متوسط  بخش زیرساخت را در سال 2021 به خود اختصاص دادند. در طرف مقابل، منطقه جنوب صحرای آفریقا، با امتیاز 2.6، کمترین میزان شاخص یاد شده را در میان سایر مناطق جهان داشته است. با این حال، شاخص «TTDI» متوسط بخش زیرساخت در تمامی مناطق جهان به جز جنوب صحرای آفریقا، در سال 2021 با افت بیش از دو درصدی همراه بوده و منطقه جنوب صحرای آفریقا، رشد چهار درصدی را تجربه کرده است. بررسی نتایج این شاخص در سال 2021 حاکی از این است که کشورهای سوئیس، اسپانیا و ژاپن به ترتیب بالاترین امتیاز را در بخش زیرساخت داشته‌اند. این در حالی است که در سال 2019، کشورهای ایالات متحده آمریکا، سوئیس و سنگاپور به ترتیب بیشترین امتیاز را در این بخش به خود اختصاص دادند. چنان‌که پیش‌تر نیز گفته شد، زیرساخت‌ها از عوامل موثر بر ورود گردشگران بین‌المللی به حساب می‌آیند. بر اساس داده‌های بانک جهانی، کشورهای ایالات متحده آمریکا در سال 2019 بیش از 165 میلیون، سوئیس بیش از 11 میلیون و سنگاپور نیز بیش از 19 میلیون ورود گردشگر بین‌المللی را به ثبت رساندند. با این حال، پس از این دوره، ورود گردشگران بین‌المللی به کشورها، تا حد بسیار بالایی تحت تاثیر شرایط همه‌گیری کرونا قرار گرفت و با کاهش قابل توجهی رو‌به‌رو شد.

نمودار 3. شاخص «TTDI» مناطق مختلف جهان در بخش زیرساخت (شامل زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل هوایی، زمینی، دریایی و خدمات گردشگری) در سال‌های 2019 و 2021

• تحلیل
• آسیا و اقیانوسیه
• آفریقا
• آمریکای شمالی و جنوبی
• اتحادیه اروپا
• زیرساخت