تاثیر توسعه صنایع ماشین‌آلات صنایع خوراکی و آشامیدنی بر بازار فلزات

مقدمه

از آغاز حیات بشر روی کره زمین تاکنون، مسئله تامین غذای مناسب و کافی یکی از نخستین و مهم‌ترین نیازهای انسان به شمار می‌رفته‌ و به همین دلیل، یکی از دغدغه‌های همیشگی بشر دسترسی به منابع خوراکی و نوشیدنی مناسب بوده است، چنان‌که به باور مورخان، دلیل اصلی بسیاری از جنگ‌ها در طول تاریخ، مسئله غذا و آب بوده است. در عصر امروز نیز امنیت و اقتصاد غذایی عنصری کلیدی برای تعریف میزان توسعه‌یافتگی جوامع بشری به شمار می‌رود، چنان‌که به‌رغم پیشرفت‌های گسترده در زمینه توسعه علم و تکنولوژی و تلاش‌های صورت‌گرفته در زمینه کاهش گرسنگی و فقر، هنوز هم بخش بزرگی از جمعیت جهان با مسئله سوءتغذیه دست‌وپنجه نرم می‌کنند و سالانه ده‌ها هزار نفر به‌خاطر عدم دسترسی به غذا یا آب مناسب، جان خود را از دست می‌دهند. به همین دلیل، امروزه صنعت غذا و نوشیدنی نقشی بی‌جایگزین در سیاست و اقتصاد جهان دارد و کشورها می‌کوشند تا با تقویت صنایع غذایی خود، نیازشان به این ماده مهم را تامین کنند؛ زیرا به عقیده بسیاری از کارشناسان، صنایع تولید غذا و نوشیدنی جزو مهم‌ترین زیربناهای استقلال، خودکفایی و امنیت هر کشور محسوب می‌شوند. در عصر امروز که بسیاری از محققان آن‌ را عصر تکنولوژی می‌نامند، مقوله مکانیزاسیون و استفاده از فناوری‌های به‌روز، یکی از زیرساخت‌های مهم توسعه هر صنعت برشمرده می‌شود. این مسئله در صنایع تولید غذا و نوشیدنی، به سبب محدودیت‌های موجود در زمینه تامین مواد اولیه مناسب و تقاضای بسیار زیاد در سطح جهان، از اهمیت دوچندانی برخوردار است و به همین دلیل، صنعت تولید ماشین‌آلات غذایی و نوشیدنی امروزه جزو مهم‌ترین ‎صنایع جهان به شمار می‌رود.

نقش صنعت غذا در اقتصاد جهان

بر اساس پیش‌بینی‌ها، جمعیت کره زمین تا سی سال آینده به حدود 10 میلیارد نفر خواهد رسید. بخش بزرگی از این افزایش جمعیت متعلق به کشورهای درحال‌توسعه و یا عقب‌مانده است که هم‌اکنون نیز با بحران تامین غذا مواجه‌اند. از این رو، می‌توان گفت که نخستین و مهم‌ترین چالش پیش‌روی جامعه جهانی برای سال‌های آینده، مسئله غذا خواهد بود. بر اساس آمارها، درآمد صنایع غذایی و نوشیدنی در سال 2019، با افزایشی حدودا 20 درصدی، به بیش از 148 میلیارد دلار رسید. بروز بحران کرونا نیز چشم‌اندازها را برای این صنعت روشن‌تر ساخته است، چنان‌که پیش‌بینی می‌شود درآمد صنایع تولید غذا و نوشیدنی جهان در سال 2020، با جهشی 44 درصدی نسبت به سال گذشته میلادی، به بیش از 213 میلیارد دلار برسد. در نمودار 1، می‌توان درآمد صنایع غذا و نوشیدنی را در سطح جهان در سال‌های گذشته و پیش‌بینی آن را تا سال 2024 مشاهده کرد. گفتنی است که چین بزرگ‌ترین و اثرگذارترین کشور در صنعت غذا و نوشیدنی جهان به شمار می‌رود و درآمد این کشور از بخش مذکور، با فاصله‌ای چشمگیر نسبت به سایر کشورها، به حدود 129.5 میلیارد دلار می‌رسد. ژاپن با درآمدی حدود 19.5 میلیارد دلار و بریتانیا و ایالات متحده آمریکا با درآمدی بیش از 12 میلیارد دلار، دیگر بازیگران مهم صنعت غذا و نوشیدنی جهان به شمار می‌روند.

نمودار 1. روند تغییرات درآمد صنعت جهانی غذا و نوشیدنی و پیش‌بینی آن تا سال 2024

در ایران نیز، بر اساس مطالعات انجام‌شده، فعالیت در حوزه تولید مواد غذایی و نوشیدنی همزمان با آغاز سکونت انسان‌ها در مناطق مختلف آغاز شده و از سابقه‌ای چند هزار ساله برخوردار است. شرایط طبیعی و اقلیمی خاص و مناسب ایران موقعیت مناسبی را برای کشت و تولید انواع مواد اولیه مورد نیاز در صنعت غذا و نوشیدنی پدید آورده است. به‌علاوه، موقعیت مناسب جغرافیایی و قرارگیری در یکی از قدیمی‌ترین و اصلی‌ترین مسیرهای تجارت جهانی ظرفیت‌های مناسبی را برای رشد و توسعه صادرات بسیاری از فعالیت‌های تولیدی، خصوصا صنعت غذا و نوشیدنی، ایجاد کرده است. بر اساس آمارهای مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب، صادرات محصولات صنایع غذایی کشور در سال 1397 از لحاظ تناژ حدود 7 میلیون تن و از جنبه ارزش بالغ بر 6.4 میلیارد دلار بوده است؛ این میزان حدود 5.9 درصد وزنی و 14.4 درصد از ارزش کل صادرات غیرنفتی ایران را شامل می‌شود. در نمودار 2، می‌توان سهم محصولات غذایی، آشامیدنی و دخانیات را از تولید ناخالص داخلی کشور در سال 1394 بر اساس آمارهای بانک مرکزی مشاهده کرد.

نمودار 2. سهم ارزش افزوده صنایع خوراکی، نوشیدنی و دخانیات از مجموع تولید ناخالص داخلی کشور در سال 1394

بررسی میزان ارزش افزوده صنعت

محصولات غذایی و آشامیدنی در سراسر جهان در زمره صنایع با ارزش افزوده بالا قرار می‌گیرند. بر اساس آمارها، حدود 30 درصد از ارزش تولید و مجموع ستانده صنایع غذایی، آشامیدنی و دخانیات به ایجاد ارزش افزوده اختصاص می‌یابد. در نمودار 3، می‌توان روند تغییرات ارزش تولید، هزینه‌ واسطه و ارزش افزوده صنایع غذایی، آشامیدنی و دخانیات را طی سال‌های اخیر مشاهده کرد. چنان‌که دیده می‌شود، ارزش افزوده محصولات غذایی و آشامیدنی هیچ‌گاه همگام با ارزش تولیدات این محصولات رشد نیافته است. به عقیده کارشناسان، بخش عمده ارزش افزوده ایجادشده در این حوزه در سایه تولید صنعتی و فرآوری محصولات و با تکیه بر تجهیزات و فناوری‌های روز حاصل خواهد شد. از این رو، احداث صنایع تبدیلی در این حوزه می‌تواند بستر مناسبی را برای ایجاد ارزش افزوده بیشتر و جهشی در تولید ناخالص داخلی کشور پدید آورد. در نمودار 4، روند تغییرات سهم بخش صنایع غذایی، آشامیدنی و خوراکی در تولید ناخالص داخلی کشور در سال‌های اخیر ارائه شده است. چنان‌که مشاهده می‌شود، سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی کشور عموما از روندی روبه‌رشد برخوردار بوده است. با این حال، به عقیده بسیاری از صاحب‌نظران، صنایع غذایی و آشامیدنی هنوز به جایگاهی شایسته‌ در اقتصاد کشور، متناسب با پتانسیل‌های موجود، دست نیافته است. کارشناسان دلایل اصلی این مسئله را اِعمال تحریم‌ها و عدم تامین و احداث زیرساخت‌های متناسب با این حوزه می‌دانند. در نمودار 5، می‌توان روند تغییرات ارزش افزوده و نرخ رشد آن‌ را به تفکیک سال‌های مختلف مشاهده کرد. چنان‌که دیده می‌شود، ارزش افزوده صنایع تولیدی محصولات غذایی، آشامیدنی و دخانیات کشور در طول سال‌های اخیر، به‌جز مواردی خاص، همواره روندی روبه‌رشد داشته است.

نمودار 3. ارزش تولید، هزینه واسطه و ارزش افزوده محصولات خوراکی، آشامیدنی و دخانیات در سال‌های اخیر

نمودار 4. سهم ارزش افزوده محصولات خوراکی، آشامیدنی و دخانیات از تولید ناخالص داخلی کشور

نمودار 5. ارزش افزوده صنایع خوراکی، آشامیدنی و دخانیات و نرخ رشد آن در سال‌های اخیر

نقش ماشین‌آلات صنایع غذایی در جهش اقتصادی

صنایع تولید محصولات غذایی و آشامیدنی از بیشترین نرخ رشد نسبت به سایر بخش‌ها برخوردارند و به میزانی چشمگیر بر تولید ناخالص داخلی کشورها و نرخ بیکاری اثرگذارند. در جهان امروز، با رشد بالای جمعیت و کاهش منابع غذایی و آشامیدنی، تامین غذای مناسب به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های دولت‌مردان و سیاست‌گذاران تبدیل شده است. به همین دلیل، استفاده حداکثری از منابع اولیه این حوزه، افزایش بهره‌وری و جلوگیری از هدررفت محصولات، اهمیت بسیار بالاتری یافته‌ است. از این رو، امروزه توجه به تکنولوژی و به‌کارگیری ماشین‌آلات و تجهیزات مناسب اهمیت بسیار بالایی در صنعت تولید محصولات غذایی و آشامیدنی دارد و این امر موجب شده است که تقاضا برای این ماشین‌آلات افزایشی چشمگیر یابد. به استناد گزارش‌های آماری، تقاضای جهانی برای ماشین‌آلات و تجهیزات در سال 2019، با افزایشی 7.6 درصدی نسبت به سال 2018، به بیش از 73 میلیارد دلار رسیده است. کارشناسان دلیل این افزایش چشمگیر را مکانیزاسیون صنایع مختلف، خصوصا بخش‌های خوراکی و آشامیدنی در کشورهای درحال‌توسعه می‌دانند که عمدتا رشد جمعیت بالایی دارند. از جمله بزرگ‌ترین شرکت‌های تولیدکننده ماشین‎‌آلات و تجهیزات صنایع غذا و نوشیدنی می‌توان به تترا پک (Tetra Pack) سوئیس، آلفا لاول (Alfa Lavel) سوئد، مارل (Marel) ایسلند و کرونز (Krones) آلمان اشاره کرد.

حساسیت زیاد تولید مواد غذایی و نوشیدنی موجب می‌شود تا شرکت‌های تولیدکننده ماشین‌آلات مورد استفاده در این حوزه  ملاحظات ویژه‌ای را در خصوص ساخت این ماشین‌آلات به کار بگیرند. از این رو، اغلب تجهیزات و ماشین‌آلات خط تولید کارخانه‌های صنایع غذایی و نوشیدنی از جنس فولاد زنگ‌نزن ساخته می‌شوند تا امکان نظافت و تمیز کردن آن‌ها مهیا شود. به همین دلیل، به عقیده بسیاری از صاحب‌نظران، رشد صنعت ماشین‌آلات غذایی و نوشیدنی در هر کشور می‌تواند تا حد چشمگیری بر تکمیل زنجیره‌های تولید محصولات معدنی و فلزی، خصوصا صنعت فولاد آن کشور نیز موثر باشد.

چنان‌که پیش‌تر نیز گفته شد، برخورداری ایران از ظرفیت‌های مناسب کشاورزی بستر مناسبی را برای رشد صنایع غذایی و نوشیدنی کشور و رشد صادرات و افزایش تولید ناخالص داخلی کشور فراهم آورده است. اما مهم‌ترین لازمه توسعه این عرصه، به‌کارگیری ماشین‌آلات و تجهیزات به‌روز و مناسب است تا با کاهش هزینه‌ تولید محصولات و افزایش بهره‌وری، بتوان زمینه مناسبی را برای صادرات هرچه بیشتر محصولات فراهم کرد. پیشینه نخستین واحد تولید ماشین‌آلات مربوط به این حوزه به سال 1348 و به احداث یک واحد تولید دستگاه‌های میکسر خمیر برای استفاده در نانوایی‌ها بازمی‌گردد. از حدود نیم قرن گذشته تاکنون، تولید آن به حدود 144 هزار دستگاه در سال رسیده است که بخش عمده‌ای از این تعداد، یعنی حدود 24 هزار دستگاه، فقط به ساخت ماشین‌آلات مربوط به فرآوری آرد و پخت نان اختصاص می‌یابد. از دیگر محصولات عمده صنعت تولید ماشین‌آلات و تجهیزات غذایی و آشامیدنی کشور می‌توان به ماشین‌آلات مربوط به واحدهای تولید قند، کارخانه‌های شیرینی‌پزی، کیک‌پزی و بیسکوئیت‌سازی، ماشین‌آلات مورد استفاده در تهیه غلات و حبوبات و… اشاره کرد. در نمودار 6، می‌توان میزان اشتغال‌زایی واحدهای تولیدی ماشین‌آلات غذایی و خوراکی را به تفکیک سال‌های مختلف مشاهده کرد. گفتنی است که بر اساس آمارها، تعداد زیادی از واحدهای تولید ماشین‌آلات مورد استفاده در تولید محصولات غذایی و آشامیدنی هم‌اکنون در حال احداث‌اند. تاریخ اخذ مجوز این واحدها سال‌های 1397 تا 1398 است و هم‌اکنون در مراحل ابتدایی و مقدماتی احداث خود به سر می‌برند. به همین دلیل، با فرض زمان پنج‌ساله برای احداث یک واحد تولیدی ماشین‌آلات، ظرفیت تولید ماشین‌آلات غذایی و نوشیدنی کشور در چند سال آینده رشدی چشمگیر خواهد داشت. پیش‌بینی می‌شود که ظرفیت تولید ماشین‌آلات و تجهیزات مذکور در کشور تا سال 1403 به حدود 400 هزار دستگاه در سال برسد. در نمودار 7، می‌توان روند رشد ظرفیت تولید ماشین‌آلات در کشور و پیش‌بینی آن را تا سال 1403 مشاهده کرد. این مسئله، هم از جنبه تولید داخل و هم از نظر صادرات، فرصتی مناسب برای فعالان این بخش محسوب می‌شود تا با به‌کارگیری فناوری‌های نوین و ارائه محصولاتی قابل رقابت با محصولات خارجی، علاوه بر تامین نیاز داخل، زمینه توسعه صادرات و افزایش ارزآوری بیشتر را برای کشور فراهم کنند؛ زیرا به اعتقاد کارشناسان، ارزش هر تن کالای صادراتی در این حوزه حدودا دوازده‌برابر متوسط ارزش هر تن کالای صادراتی کشور است و توسعه صادرات در این بخش تاثیری چشمگیر بر اشتغال‌زایی، تکمیل زنجیره‌های تولید خصوصا در بخش فلزاتی همچون فولاد و آلومینیوم و در نهایت، کاهش وابستگی اقتصاد کشور به نفت خواهد داشت.

نمودار 6. میزان اشتغال تجمعی واحدهای تولید ماشین‌آلات غذایی، آشامیدنی و دخانیات کشور در سال‌های اخیر

نمودار 7. ظرفیت تجمعی واحدهای تولید ماشین‌آلات صنایع خوراکی، آشامیدنی و دخانیات

مقایسه روند توسعه با صنایع غذایی و آشامیدنی

به عقیده بسیاری از سیاستمداران، مسئله تامین غذا از جمله موارد حیاتی برای تداوم بقا و توسعه جوامع به شمار می‌رود و هر کشور برای دستیابی به توسعه پایدار، در گام نخست باید برنامه‌ریزی‌ای مناسب در این زمینه را در دستور کار قرار دهد. این امر در مورد ایران، که سال‌ها در معرض شدید‌ترین تحریم‌ها قرار داشته است، اهمیت دوچندانی دارد. به همین دلیل، خودکفایی در تولید غذا همواره در صدر برنامه‌های سیاست‌گذاران کشور قرار داشته است.

اهمیت بالای بخش تولید محصولات غذایی و آشامیدنی مربوط به این حوزه موجب شده است تا صنعت تولید ماشین‌آلات و تجهیزات، به عنوان زیربنای اساسی حوزه مذکور، بسیار مهم باشد و برنامه‌ریزی‌های گسترده‌ای در زمینه توسعه صنعت تولید ماشین‌آلات محصولات خوراکی و آشامیدنی صورت پذیرد. بر این اساس، به ادعای مسئولان ذی‌ربط، در حال حاضر 80 درصد از تولیدکنندگان مواد غذایی و آشامیدنی از ماشین‌آلات ساخت داخل استفاده می‌کنند. بر اساس آمارها، همزمان با رشد نسبی ارزش افزوده تولیدات غذایی و نوشیدنی در کشور، ارزش افزوده صنعت تولید ماشین‌آلات مورد استفاده در این بخش کاهش نسبی یافته و از 789 میلیارد ریال در سال 1384 به حدود 684 میلیارد ریال در سال 1396 رسیده است (به قیمت ثابت سال 1390). گفتنی است که بر اساس برآوردهای انجام‌شده، پیش‌بینی می‌شود که ارزش افزوده تولید ماشین‌آلات غذایی و نوشیدنی کشور طی پنج سال آینده، همگام با رشد بخش غذا و نوشیدنی، افزایش یابد و به رقم 1.47 هزار میلیارد ریال برسد. در نمودار 8، روند تغییرات ارزش افزوده بخش تولید مواد غذایی، آشامیدنی و دخانیات و صنعت تولید ماشین‌‌آلات این بخش به تفکیک سال‌های مختلف و پیش‌بینی آن تا سال 1403 ارائه شده است.

نمودار 8. مقایسه روند تغییرات ارزش افزوده صنعت خوراکی، آشامیدنی و دخانیات و ارزش افزوده تولید ماشین‌آلات مربوط به این صنعت

• تحلیل
• صنایع ماشین‌آلات صنعتی، معدنی، ساختمانی و کشاورزی