- تحلیل
جایگاه و چشم‌انداز صنایع شیمیایی در اقتصاد ایران
مقدمه
محصولات تولیدی صنعت شیمیایی، مواد اولیه بخش‌های بسیاری از صنایع ایران نظیر صنایع معدنی و سرامیک و پتروشیمی تا صنایع نظامی، کشاورزی و دارویی را فراهم می‌کنند. در نتیجه، صنایع شیمیایی به سومین صنعت سرمایه‌پذیر تبدیل شده و همواره مورد توجه سیاست‌گذاران کشور بوده است. در مقایسه ارزش افزوده صنعت کشور و ارزش افزوده صنعت شیمیایی، گرچه رشد صنایع کشور در چهارده سال اخیر به طور متوسط 3 درصد ارزیابی شده، اما صنعت شیمیایی طی دوره مذکور به طور متوسط رشدی 11 درصدی داشته است، رشدی که نشان‌دهنده اهمیت این صنعت در کشور و لزوم توجه بیشتر مسئولان، برنامه‌ریزان، تصمیم‌سازان و فعالان اقتصادی و سرمایه‌گذاران به این صنعت مادر و کلیدی در کشور است.
سهم 7.3 درصدی صنایع شیمیایی از صنعت کشور
ارزش افزوده صنایع شیمیایی سهمی 7.3 درصدی از ارزش افزوده بخش صنعت را به خود اختصاص می‌دهد که به‌ترتیب، صنایع دارویی و بهداشتی بیشترین سهم از صنایع شیمیایی به لحاظ ارزش افزوده را شامل می‌شوند. به طور کلی، در دوره مورد بررسی، سهم ارزش افزوده صنایع شیمیایی از کل صنعت روندی افزایشی داشته و از 3.9 درصد در سال 1384 به حدود 9.4 درصد در سال 1397 رسیده است. بخش عمده‌ای از این افزایش سهم در سال پایانی 1396 رقم خورد که حاکی از تولید محصولات شیمیایی با ارزش افزوده بالاتر است. در این سال، سهم ارزش افزوده صنایع شیمیایی از صنعت 11.04 درصد بود، اما در سال 1397 با کاهش 1.6 درصدی روبه‌رو شد. مشکلاتی که بعد از تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۷ و بعد از خروج از برجام ایجاد شد، گریبان بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی کشور از جمله صنایع شیمیایی را گرفت. مهم‌ترین این مشکلات تامین مواد اولیه بود؛ زیرا بخش عمده‌ای از مواد اولیه صنعت شیمیایی از طریق واردات تامین می‌شود. همچنین به دلیل تحریم‌های بانکی و مشکل انتقال پول برای خرید مواد اولیه این صنعت، واردات کاهش و قیمت‌ها افزایش یافت و هزینه تمام‌شده صنعت شیمیایی بالا رفت.
صنایع شیمیایی سهمی 1.08 درصدی از کل تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص می‌دهند. طی چهارده سال اخیر، صنایع شیمیایی به طور میانگین سالانه بالغ بر 53 هزار میلیارد ریال (بر پایه قیمت ثابت 1390) ارزش افزوده ایجاد کرده و با میانگین نرخ رشد سالانه 11 درصدی افزایش یافته و به مقدار بالغ بر 72 هزار میلیارد ریال در سال 1397 رسیده‌اند. ارزش افزوده صنایع شیمیایی (بر پایه قیمت ثابت 1390) در سال 1396 بیشینه سال‌های مورد بررسی بود و به حدود 91 هزار میلیارد ریال (بر پایه قیمت ثابت 1390) رسید. سهم ارزش افزوده صنایع شیمیایی از کل تولید ناخالص داخلی در سال 1396 حدود 1.68 درصد بود، اما پس از آن، یعنی در سال 1397، این سهم کاهشی 31/0 درصدی را تجربه کرد و به حدود 1.37 درصد رسید. نمودار 1 ارزش افزوده صنایع شیمیایی و سهم آن از اقتصاد کشور طی سال‌های 1384 الی 1397 و پیش‌بینی آن طی سال‌های 1398 تا 1405 را نشان می‌دهد. مطابق با پیش‌بینی‌ها، انتظار می‌رود که ارزش افزوده صنایع شیمیایی در سال 1405 به بالغ بر 82 هزار میلیارد ريال (بر پایه قیمت ثابت 1390) برسد. همچنین پیش‌بینی می‌شود که سهم ارزش افزوده صنایع شیمیایی از کل تولید ناخالص داخلی، با رشدی نسبتا کُند، به حدود 1.6 درصد در سال 1405 برسد.
نمودار 1. ارزش افزوده و سهم صنایع شیمیایی از اقتصاد
جایگاه صنعت مورد بررسی در تجارت ایران
صادرات غیرنفتی، از طریق ارزآوری بیشتر، باعث کاهش وابستگی اقتصاد به درآمدهای نفتی می‌شود و با دسترسی تولیدکنندگان داخلی به بازارهای جدید بین‌المللی، تقاضا برای محصولات داخلی و تولید آن را نیز افزایش می‌دهد و موجب افزایش ارزش افزوده فعالیت‌های اقتصادی در جامعه می‌شود. گسترش صادرات غیرنفتی نه‌تنها به مثابه افزایش مشارکت سایر بخش‌های اقتصادی کشور در بازار جهانی است، بلکه ارزآوری حاصل از آن موجب توسعه صنعتی کشور نیز می‌شود. به عبارتی، با توجه به تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و وابستگی اقتصاد ایران به درآمد نفت و فرآورده‌های نفتی، استفاده از گزینه‌های جایگزین از جمله صنایع شیمیایی می‌تواند بخشی از ارزآوری برای کشور را به دوش بکشد. بررسی‌ها نشان می‌دهند که صادرات محصولات صنایع شیمیایی سهم قابل‌توجهی از صادرات غیرنفتی دارد.
محصولات تولیدی در صنعت شیمیایی بسیار متنوع هستند و در حال حاضر انواع مختلفی از محصولات شیمیایی در کشور تولید می‌شود. تجارت صنایع شیمیایی تحت کدهای تعرفه مربوط به انواع محصولات شیمیایی مورد استفاده در صنعت کشاورزی، بهداشتی، دارویی و سایر صنایع بررسی می‌شود. از انواع محصولات مورد استفاده در این صنایع می‌توان به کودهای معدنی و شیمیایی، انواع محصولات دارویی، انواع پاک‌کننده‌ها، روغن‌های اسانسی، آمونیاک و … اشاره کرد. میزان سهم فروش مواد شیمیایی در صادرات غیرنفتی طی سال‌های اخیر رقم قابل‌توجهی بوده و حدود 4.1 درصد از صادرات محصولات غیرنفتی کشور را تشکیل داده است. بیشترین سهم صادرات صنایع شیمیایی از کل صادرات غیرنفتی در سال 1391 رقم خورد. در این سال، سهم این صنایع از صادرات غیرنفتی حدود 5.9 درصد بوده که علت اصلی آن، افزایش ارزش صادرات صنایع شیمیایی بوده است. از طرف دیگر، با اِعمال تحریم‌ها در سال 1391، به دلیل افزایش قیمت ارز و کاهش ارزش پول ملی، جذابیت‌های صادراتی برای صنایع شیمیایی افزایش یافت.
نمودار 2 ارزش صادرات و واردات صنایع شیمیایی در سال‌های 1384 تا 1397 و پیش‌بینی آن طی سال‌های 1398 تا 1405 را نشان می‌دهد. بر اساس این نمودار، روند کلی ارزش صادرات محصولات شیمیایی طی سال‌های 1384 تا 1397 افزایشی بوده و از مقدار حدود 10 هزار میلیارد ریال (بر پایه قیمت ثابت 1390) در سال 1384، با میانگین رشد سالیانه 10 درصدی، به حدود 24 هزار میلیارد ریال (بر پایه قیمت ثابت 1390) در سال 1397 رسید. بر اساس پیش‌بینی‌ها، انتظار می‌رود که ارزش صادرات صنایع شیمیایی در سال 1405 بالغ بر 27 هزار میلیارد ریال (بر پایه قیمت ثابت 1390) باشد.
نمودار 2. ارزش صادرات و واردات صنایع شیمیایی
به طور کلی، از مهم‌ترین محصولات صادراتی صنایع شیمیایی بر اساس ارزش در سال 1397 می‌توان به‌ترتیب به اوره، آمونیاک بدون آب، انواع گوگرد و حلال‌ها، رقیق‌کننده‌های آلی و برخی محصولات دارویی اشاره کرد. در این سال، بیشترین حجم صادرات محصولات شیمیایی به لحاظ ارزش به کشورهای هند، چین، افغانستان و امارات متحده عربی صورت گرفته است.
ارزش واردات محصولات مربوط به صنایع شیمیایی طی دوره مورد بررسی روندی کاهشی داشت، به طوری که از حدود 39 هزار میلیارد ریال (بر پایه قیمت ثابت 1390) در سال 1384 به حدود 38 هزار میلیارد ریال (بر پایه قیمت ثابت 1390) در سال 1397 رسید. به‌ترتیب، برخی از محصولات دارویی، هورمونی یا استروئیدها، کمپرسورها، موم‌های مصنوعی و معرف‌های تشخیص بیماری یا آزمایشگاهی از مهم‌ترین محصولات شیمیایی وارداتی در این سال بوده‌اند و سهم محصولات دارویی از آن‌ها به لحاظ ارزش در سال 1397 حدود 37 درصد بوده است. از اصلی‌ترین تامین‌کنندگان نیاز وارداتی ایران به محصولات دارویی می‌توان به چین، آلمان و امارات متحده عربی اشاره کرد. بر اساس پیش‌بینی‌ها، انتظار می‌رود که ارزش صنایع شیمیایی وارداتی در سال 1405 بالغ بر 37 هزار میلیارد ریال (بر پایه قیمت ثابت 1390) باشد.
مطالب مرتبط
- تحلیل
- سنگ‌آهن, معدن
در زنجیره فولاد کشور، چالش‌های متعددی نظیر ناترازی انرژی، ضعف در توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل و تامین پایدار مواد اولیه منجر به کاهش بهره‌وری و افزایش آسیب‌ها و عدم‌النفع مالی و فنی شده است که تاثیرات منفی آن را می‌توان در کاهش تولید محصولات زنجیره مشاهده کرد. شرکت صنعتی و معدنی اپال پارسیان سنگان نیز در سال ۱۴۰۳ با حدود ۱۶۰۰ ساعت توقف تولید در واحد گندله‌سازی و ۳۰۰ ساعت توقف در واحد تولید کنسانتره به دلیل ناترازی انرژی روبه‌رو بوده و این عدم استفاده از ظرفیت تولید، موجب از دست رفتن ارزش افزوده قابل توجهی شده است. این شرکت به منظور مدیریت مصرف انرژی و آب و توسعه زیرساخت‌ها در پروژه‌های زیربنایی مختلفی سرمایه‌گذاری کرده است تا بتواند با بهینه‌سازی مصرف منابع، عملکرد خود را بهبود ببخشد.
۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴
- تحلیل
- آسیا و اقیانوسیه, آمریکای شمالی و جنوبی, اتحادیه اروپا, زیرساخت
با گسترش بی‌سابقه فناوری‌های هوشمند و حرکت به سوی دنیایی که در آن هوش مصنوعی نه‌تنها به رکن اساسی زیرساخت‌های مدرن بدل شده، بلکه در پیکره توسعه اقتصادی و تحول دیجیتال نیز رخنه کرده است، ضرورت تحلیل فرصت‌ها و چالش‌های این عرصه به شکلی بی‌چون‌وچرا برجسته می‌شود، چراکه همزمان با پیشرفت‌های حیرت‌انگیز در بهره‌وری سیستم‌ها، ایجاد شبکه‌های هوشمند و یکپارچه، چالش‌های نوینی همچون مدیریت داده‌های کلان، ارتقای ایمنی سایبری در برابر تهدیدات پیچیده و مهار پیچیدگی‌های فنی، معضلاتی گریزناپذیر را برای سرمایه‌گذاران و سیاست‌گذاران به بار آورده‌اند. در سوی دیگر این معادله، رشد چشمگیر و پرشتاب بازار زیرساخت‌های هوش مصنوعی نمایان است که در سال ۲۰۲۳ به ارزش خیره‌کننده ۳۸ میلیارد دلار رسید؛ پدیده‌ای که حکایت از عزم راسخ و تلاش بی‌وقفه دولت‌ها، شرکت‌ها و ارائه‌دهندگان خدمات ابری در جهت توسعه و بهره‌برداری از ظرفیت‌های نوظهور دیجیتال دارد. این ظرفیت‌ها در پرتو مشارکت‌های استراتژیک و بهره‌گیری از زیرساخت‌های پیشرفته، نه‌تنها به ارتقای رقابت‌پذیری در عرصه جهانی انجامیده است، بلکه چشم‌اندازی روشن از آینده‌ای هوشمند، پیچیده و پرچالش را ترسیم کرده است که با مدیریت هوشمندانه و اتخاذ راهبردهای نوآورانه، می‌تواند به نقطه عطفی در تحول زیرساخت‌های مدرن بدل شود.
۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴
- تحلیل
- صنایع الکترونیکی, صنایع خودروسازی, صنعت
در عصری که مرز میان فناوری و صنایع سنتی با سرعتی بی‌سابقه در حال محو شدن است، هوش مصنوعی نه در حاشیه، بلکه در بطن ساختار تولید، تصمیم‌گیری و نوآوری جای خوش کرده است؛ چنان‌که در پیشرفت‌های بی‌نظیر در طراحی تراشه‌های نانومتری، شبیه‌سازی هوشمند فرمولاسیون‌های دارویی جدید، سیستم‌های پیشرفته در بهینه‌سازی تولیدات غذایی و پوشاک و خودروهای خودران که آینده حمل‌ونقل را متحول می‌سازند، رد پای الگوریتم‌هایی دیده می‌شود که نه فقط سرعت و دقت، بلکه قوه تخیل و قابلیت تطبیق را نیز به فرایندهای صنعتی تزریق کرده‌اند. بررسی چگونگی رسوخ هوش مصنوعی به تاروپود صنایع گوناگون، منظری جامع از اثر آن را در تحولات صنایعی چون خودروسازی، هوافضا، لوازم خانگی، صنایع دارویی و غذایی ترسیم می‌کند تا نشان دهد چگونه این فناوری با چهره‌هایی متفاوت و عملکردهایی بی‌شمار، در حال بازتعریف آینده تولید، مصرف و صنعت است.
۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴
- تحلیل
- آسیا و اقیانوسیه, آمریکای شمالی و جنوبی, اتحادیه اروپا
هوش مصنوعی همچون انقلابی فناورانه به گونه‌ای بی‌سابقه الگوهای جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و سرمایه‌گذاری خطرپذیر را دستخوش دگرگونی کرده و با شکستن ساختارهای پیشین و ایجاد قطب‌های نوظهور فناوری به ویژه در سیلیکون‌ولی، پکن و پاریس، مسیر سرمایه‌های کلان را به سوی خود معطوف ساخته است. این روند، نه‌تنها قطب‌های دیرینه‌ای را با چالشی دشوار در جذب سرمایه مواجه کرده، بلکه با ایجاد همگرایی میان قدرت‌های فناوری، سیستم‌های نوآوری را به شیوه‌ای نوین سازمان‌دهی کرده است؛ جریانی که ضمن تسریع در رشد درآمدی استارت‌آپ‌های هوش مصنوعی و تمرکز سرمایه‌گذاری‌های کلان در تعداد محدودی از شرکت‌ها، به سبب رویکرد همسوی سرمایه‌گذاران و ورود شرکت‌های بزرگ فناوری به این عرصه با چالش‌های پایداری بلندمدت، مسائل اخلاقی، مصرف انرژی و ضرورت یافتن جایگاه‌های خاص در رقابت با بازیگران بزرگ نیز دست‌وپنجه نرم می‌کند. با این همه، مهاجرت بنیان‌گذاران استارت‌آپ‌ها به کانون‌های اصلی سرمایه‌گذاری و تداوم رقابت میان شرکت‌های پیشرو، همچنان بر پیچیدگی‌های این مسیر افزوده و دولت‌ها را به بازاندیشی در سیاست‌های خود برای بهره‌برداری از فرصت‌های سرمایه‌گذاری در حوزه هوش مصنوعی وا داشته است.
۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴