شکاف عملکرد بخش معدن با پتانسیل‌های واقعی کشور
مقدمه
فعالیت‌های اکتشاف و بهره‌برداری از منابع معدنی، از زمان انقلاب صنعتی در تار و پود جوامع و اقتصادهای سراسر جهان تنیده شده‌اند و می‌توان گفت بخش معدن مادر همه تحولات و پیشرفت‌های صنعتی، ساخت‌و‌ساز و فناوری به شمار می‌آید. با توجه به دامنه گسترده تاثیرات فعالیت‌های معدنی، از خلق ارزش افزوده بالا تا توسعه پایدار نواحی محروم، ایجاد اشتغال و تامین نیاز صنایع پایین‌دستی، توسعه صنایع معدنی به ویژه در مناطق ثروتمند و برخوردار از منابع، رونق این بخش رشد اقتصادی قابل توجهی را به ارمغان می‌آورد و بسترساز حرکت چرخ بخش صنعت و افزایش درآمدهای صادراتی می‌شود. در ایران نیز به سان دیگر کشورهای برخوردار از ثروت‌های معدنی، بخش معدن و صنایع معدنی بخش جدایی‌ناپذیری از اقتصاد کشور است.
براساس آمارهای بین‌المللی، ایران با بهره‌مندی از پهنه‌های عظیم معدنی، ذخایر قابل توجهی از مواد و فلزات ارزشمندی مانند طلا، زغال‌سنگ، سنگ‌آهن، مس، سرب، روی، بوکسیت و … را در دل خود جای داده و این موضوع منجر شده است تا بتوان پتانسیل عظیمی را برای توسعه این بخش متصور شد. بخش معدن و صنایع معدنی در حالی که به طور غیرقابل انکاری در توسعه اقتصادی ایران نقش‌آفرینی کرده‌اند، در چند سال گذشته با شکاف و ناترازی عمیقی در روند سرمایه‌گذاری‌ها مواجه شده‌اند که این امر فعالیت‌های اکتشافی و درنتیجه روند بهره‌برداری از ذخایر معدنی ایران را چالش‌برانگیز کرده است.
توسعه‌نیافتگی اکتشافات معدنی
در حال حاضر بیش از 38 درصد از اقتصاد ایران به صورت مستقیم و غیرمستقیم به اکتشاف و زنجیره تامین معدنی وابسته است، بنابراین می‌توان این حوزه را یکی از بخش‌های حیاتی اقتصاد کشور برشمرد. البته به اذعان کارشناسان، بخش معدن و صنایع معدنی کشور متاثر از کاهش جریان سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی و نیز محدودیت‌های دسترسی به تامین‌کنندگان فناوری با چالش‌هایی در مسیر توسعه فعالیت‌های خود به ویژه در حوزه اکتشافات مواجه هستند که این مسئله می‌تواند تاثیر خود را بر کاهش بهره‌وری و رقابت‌پذیری فرایندهای معدنکاری و نیز کاهش سطوح ذخایر معدنی قابل استخراج در مقایسه با ظرفیت‌های بالقوه نشان دهد.
سنگ‌آهن را می‌توان از اجزای تعیین‌کننده بخش معدن کشور برشمرد و هم‌اکنون ایران با سهم 3.3 درصدی از تولید جهانی در رتبه هشتم تولیدکنندگان بزرگ سنگ‌آهن در جهان قرار دارد
علاوه بر این، فقدان دسترسی به نقشه‌های دقیق و جدید زمین‌شناسی به عنوان یکی از موانع پیشرفت اکتشافات معدنی ظاهر شده است. البته در حال حاضر اجرای پروژه‌های ژئوفیزیک هوایی در بیش از 80 هزار کیلومتر مربع از مساحت کشور به اکتشاف ذخایر بیشتر معدنی به ویژه در حوزه سنگ‌آهن و مس کمک کرده‌اند. با توجه به پتانسیل‌های بالای اقتصادی بخش معدن کشور می‌توان گفت، اجرای برنامه‌های مالی مناسب در خصوص هدایت سرمایه‌گذاری‌های داخلی و تسهیلات بانکی به این بخش، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، سیاست‌گذاری مناسب برای توازن زنجیره و نیز توسعه همکاری با ارائه‌دهندگان تکنولوژی و فناوری می‌تواند ایران را به سمت تبدیل شدن به یکی از تولیدکنندگان پیشرو مواد معدنی در جهان هدایت کند.
در واقع جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در فعالیت‌های اکتشافی نقش مهمی در تعیین تکلیف هزاران معدن راکد در سراسر کشور، جلوگیری از هدر‌رفت ذخایر معدنی و توسعه اقتصادی ایفا خواهد کرد، به طوری که گردش مالی چند ده میلیارد دلاری در این بخش می‌تواند ظرفیت‌های ایران را برای پاسخگویی به تقاضای مستمر و روبه‌رشد مواد معدنی و فلزات در بازارهای جهانی هماهنگ کند. آمارها حاکی از آن هستند که مجموع ذخایر قطعی ایران در حال حاضر به 60 میلیارد تن می‌رسد، با این حال به سرانجام رسیدن برنامه‌های اکتشافی وزارت صمت در بیش از 500 هزار کیلومتر مربع از مناطق جدید کشور، می‌تواند حجم ذخایر معدنی ایران را به 100 میلیارد تن نیز افزایش دهد.
نمودار 1. روند تولید و تجارت بین‌المللی فولاد ایران در سال‌های اخیر
پتانسیل‌های معدنی کشور
ایران با در اختیار داشتن بیش از 15 هزار پهنه معدنی، در میان 10 کشور برتر جهان به لحاظ برخورداری از منابع معدنی قرار دارد. در حال حاضر ایران عناوینی از جمله دارنده ششمین ذخایر بزرگ روی، پنجمین ذخایر بزرگ مس و نهمین ذخایر بزرگ سنگ‌آهن در جهان را به نام خود ثبت کرده است و در حالی که 3 درصد از کل ذخایر سرب و زغال‌سنگ را نیز در اختیار دارد، سایر مواد معدنی ضروری حیاتی از جمله کرومات و منگنز نیز در ایران یافت می‌شوند. مروری بر آمارها نیز موید این مساله است که تنها در فاصله زمانی 2013 تا 2022 بیش از 977 میلیون تن ذخایر جدید سنگ‌آهن، 496 میلیون تن ذخایر جدید زغال‌سنگ، 182 تن ذخایر جدید طلا، 14 میلیون تن ذخایر سرب و 6 میلیون تن ذخایر جدید روی در کشور شناسایی شده است و به طور مشابه سایر ذخایر معدنی از جمله آب‌نمک، باریت، عناصر نادرخاکی، بوکسیت و آنتیموان نیز همین روند صعودی را دنبال کرده‌اند. در همین حال، به نظر می‌رسد چالش‌ها و تلاطمات اقتصادی که در حال حاضر معادن در مقیاس کوچک و متوسط ایران با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند، مانع از توانایی تولید و بهره‌برداری از منابع شده و چالش‌هایی را در فعالیت‌های آن‌ها به وجود آورده است. به طور مثال، بیش از 45 درصد از معادن سنگ‌های تزئینی و ساختمانی توسعه‌نیافته باقی مانده‌اند و به سرمایه‌گذاری برای رونق مجدد خود احتیاج دارند و تنها نیمی از بیش از 12 هزار مجوز معدن صادرشده فعال هستند.
در واقع جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در فعالیت‌های اکتشافی نقش مهمی در تعیین تکلیف هزاران معدن راکد در سراسر کشور، جلوگیری از هدر‌رفت ذخایر معدنی و توسعه اقتصادی ایفا خواهد کرد، به طوری که گردش مالی چند ده میلیارد دلاری در این بخش می‌تواند ظرفیت‌های ایران را برای پاسخگویی به تقاضای مستمر و روبه‌رشد مواد معدنی و فلزات در بازارهای جهانی هماهنگ کند
سنگ‌آهن را می‌توان از اجزای تعیین‌کننده بخش معدن کشور برشمرد و هم‌اکنون ایران با سهم 3.3 درصدی از تولید جهانی در رتبه هشتم تولیدکنندگان بزرگ سنگ‌آهن در جهان قرار دارد. توسعه فعالیت‌های اکتشافی معدنی در چند سال اخیر، ذخایر عظیمی از سنگ‌آهن را در نقاط مرکزی ایران از جمله اصفهان، یزد، کرمان و سمنان ایجاد کرده است و حجم ذخایر جدید سنگ‌آهن کشور در حال حاضر به بیش از 3.3 میلیارد تن می‌رسد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که روند تولید سنگ‌آهن کشور تنها در فاصله زمانی 2017 تا 2020 بیش از 22 درصد رشد کرده است. در چند سال اخیر به طور قابل توجهی خام‌فروشی سنگ‌آهن در ایران محدود شده است، با این حال زنجیره فولاد، تقریبا تمام تولید سنگ‌آهن را به مصرف می‌رساند. مطابق گزارش‌های انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران روند تولید فولاد همگام با رشد مثبت بهره‌برداری از معادن سنگ‌آهن در سال‌های اخیر افزایشی بوده، اگرچه در سال 1400 اعمال غیرقابل پیش‌بینی محدودیت‌های انرژی زنجیره فولاد را دچار چالش کرد. با این حال در سال 1401 آمار تولید فولاد به بالای 30 میلیون تن رسید. البته از آنجایی که به نظر می‌رسد ذخایر فعلی سنگ‌آهن تنها 10 تا 15 سال آینده پاسخگوی زنجیره فولاد باشد، این امر مستلزم برنامه‌ریزی دقیق برای اکتشاف ذخایر جدید سنگ‌آهن در کشور است.
نمودار 2. روند تولید و صادرات کاتد مس ایران در سال‌های اخیر
در حال حاضر، ایران 5 تا 6 درصد از ذخایر جهانی مس را در اختیار دارد. مروری بر آمارهای چند سال اخیر نشان می‌دهد روند بهره‌برداری از ذخایر مس ایران به طور مستمر روبه‌رشد بوده که در نتیجه این امر، تولید کنسانتره مس و صادرات آن به شدت افزایش یافته و متعاقبا تولید کاتد مس از حدود 190 هزار تن در سال 1394 به بیش از 289 هزار تن در سال 1402 رسیده است. این در حالی است که با توجه به اکتشافات جدید مس در مناطقی از استان خراسان جنوبی می‌توان انتظار داشت که حجم تولید مس ایران از یک میلیون تن نیز در سال‌های آینده عبور کند. البته گفته می‌شود تولید و بهره‌برداری از این مقدار از ذخایر مس مستلزم سرمایه‌گذاری تقریبا 15 میلیارد دلاری است.
در مورد صنعت آلومینیوم شرایط کمی متفاوت است. ذخایر معدنی بوکسیت ایران محدود بوده و در مقایسه با نمونه‌های خارجی از کیفیت و عیار مناسبی برخوردار نیست، موضوعی که عملا صنعت آلومینیوم ایران را وابسته به تامین و واردات آلومینا از کشورهای خارجی کرده است. اگرچه ایران قصد داشت تا از طریق توسعه پالایشگاه‌های آلومینا و توسعه زنجیره آلومینیوم، به تولید حدود 1.5 میلیون تن شمش آلومینیوم تا سال 1405 برسد، با این حال این مقدار تا سال 1402 به حدود 635 هزار تن رسیده است.
نمودار 3. روند تولید و صادرات آلومینیوم ایران در سال‌های اخیر
مطالب مرتبط
- تحلیل
- سنگ‌آهن, معدن
در زنجیره فولاد کشور، چالش‌های متعددی نظیر ناترازی انرژی، ضعف در توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل و تامین پایدار مواد اولیه منجر به کاهش بهره‌وری و افزایش آسیب‌ها و عدم‌النفع مالی و فنی شده است که تاثیرات منفی آن را می‌توان در کاهش تولید محصولات زنجیره مشاهده کرد. شرکت صنعتی و معدنی اپال پارسیان سنگان نیز در سال ۱۴۰۳ با حدود ۱۶۰۰ ساعت توقف تولید در واحد گندله‌سازی و ۳۰۰ ساعت توقف در واحد تولید کنسانتره به دلیل ناترازی انرژی روبه‌رو بوده و این عدم استفاده از ظرفیت تولید، موجب از دست رفتن ارزش افزوده قابل توجهی شده است. این شرکت به منظور مدیریت مصرف انرژی و آب و توسعه زیرساخت‌ها در پروژه‌های زیربنایی مختلفی سرمایه‌گذاری کرده است تا بتواند با بهینه‌سازی مصرف منابع، عملکرد خود را بهبود ببخشد.
۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴
- تحلیل
- آسیا و اقیانوسیه, آمریکای شمالی و جنوبی, اتحادیه اروپا, زیرساخت
با گسترش بی‌سابقه فناوری‌های هوشمند و حرکت به سوی دنیایی که در آن هوش مصنوعی نه‌تنها به رکن اساسی زیرساخت‌های مدرن بدل شده، بلکه در پیکره توسعه اقتصادی و تحول دیجیتال نیز رخنه کرده است، ضرورت تحلیل فرصت‌ها و چالش‌های این عرصه به شکلی بی‌چون‌وچرا برجسته می‌شود، چراکه همزمان با پیشرفت‌های حیرت‌انگیز در بهره‌وری سیستم‌ها، ایجاد شبکه‌های هوشمند و یکپارچه، چالش‌های نوینی همچون مدیریت داده‌های کلان، ارتقای ایمنی سایبری در برابر تهدیدات پیچیده و مهار پیچیدگی‌های فنی، معضلاتی گریزناپذیر را برای سرمایه‌گذاران و سیاست‌گذاران به بار آورده‌اند. در سوی دیگر این معادله، رشد چشمگیر و پرشتاب بازار زیرساخت‌های هوش مصنوعی نمایان است که در سال ۲۰۲۳ به ارزش خیره‌کننده ۳۸ میلیارد دلار رسید؛ پدیده‌ای که حکایت از عزم راسخ و تلاش بی‌وقفه دولت‌ها، شرکت‌ها و ارائه‌دهندگان خدمات ابری در جهت توسعه و بهره‌برداری از ظرفیت‌های نوظهور دیجیتال دارد. این ظرفیت‌ها در پرتو مشارکت‌های استراتژیک و بهره‌گیری از زیرساخت‌های پیشرفته، نه‌تنها به ارتقای رقابت‌پذیری در عرصه جهانی انجامیده است، بلکه چشم‌اندازی روشن از آینده‌ای هوشمند، پیچیده و پرچالش را ترسیم کرده است که با مدیریت هوشمندانه و اتخاذ راهبردهای نوآورانه، می‌تواند به نقطه عطفی در تحول زیرساخت‌های مدرن بدل شود.
۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴
- تحلیل
- صنایع الکترونیکی, صنایع خودروسازی, صنعت
در عصری که مرز میان فناوری و صنایع سنتی با سرعتی بی‌سابقه در حال محو شدن است، هوش مصنوعی نه در حاشیه، بلکه در بطن ساختار تولید، تصمیم‌گیری و نوآوری جای خوش کرده است؛ چنان‌که در پیشرفت‌های بی‌نظیر در طراحی تراشه‌های نانومتری، شبیه‌سازی هوشمند فرمولاسیون‌های دارویی جدید، سیستم‌های پیشرفته در بهینه‌سازی تولیدات غذایی و پوشاک و خودروهای خودران که آینده حمل‌ونقل را متحول می‌سازند، رد پای الگوریتم‌هایی دیده می‌شود که نه فقط سرعت و دقت، بلکه قوه تخیل و قابلیت تطبیق را نیز به فرایندهای صنعتی تزریق کرده‌اند. بررسی چگونگی رسوخ هوش مصنوعی به تاروپود صنایع گوناگون، منظری جامع از اثر آن را در تحولات صنایعی چون خودروسازی، هوافضا، لوازم خانگی، صنایع دارویی و غذایی ترسیم می‌کند تا نشان دهد چگونه این فناوری با چهره‌هایی متفاوت و عملکردهایی بی‌شمار، در حال بازتعریف آینده تولید، مصرف و صنعت است.
۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴
- تحلیل
- آسیا و اقیانوسیه, آمریکای شمالی و جنوبی, اتحادیه اروپا
هوش مصنوعی همچون انقلابی فناورانه به گونه‌ای بی‌سابقه الگوهای جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و سرمایه‌گذاری خطرپذیر را دستخوش دگرگونی کرده و با شکستن ساختارهای پیشین و ایجاد قطب‌های نوظهور فناوری به ویژه در سیلیکون‌ولی، پکن و پاریس، مسیر سرمایه‌های کلان را به سوی خود معطوف ساخته است. این روند، نه‌تنها قطب‌های دیرینه‌ای را با چالشی دشوار در جذب سرمایه مواجه کرده، بلکه با ایجاد همگرایی میان قدرت‌های فناوری، سیستم‌های نوآوری را به شیوه‌ای نوین سازمان‌دهی کرده است؛ جریانی که ضمن تسریع در رشد درآمدی استارت‌آپ‌های هوش مصنوعی و تمرکز سرمایه‌گذاری‌های کلان در تعداد محدودی از شرکت‌ها، به سبب رویکرد همسوی سرمایه‌گذاران و ورود شرکت‌های بزرگ فناوری به این عرصه با چالش‌های پایداری بلندمدت، مسائل اخلاقی، مصرف انرژی و ضرورت یافتن جایگاه‌های خاص در رقابت با بازیگران بزرگ نیز دست‌وپنجه نرم می‌کند. با این همه، مهاجرت بنیان‌گذاران استارت‌آپ‌ها به کانون‌های اصلی سرمایه‌گذاری و تداوم رقابت میان شرکت‌های پیشرو، همچنان بر پیچیدگی‌های این مسیر افزوده و دولت‌ها را به بازاندیشی در سیاست‌های خود برای بهره‌برداری از فرصت‌های سرمایه‌گذاری در حوزه هوش مصنوعی وا داشته است.
۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴