- تحلیل
بررسی عملکرد صادرات فلزات اساسی ایران

مقدمه
بدون تردید امنیت اقتصادی در سایه توسعه اشتغال، افزایش سرانه تولید ملی و کسب درآمدهای ارزی امکانپذیر است و این اهداف جز با حضور باثبات کشور در بازارهای جهانی محقق نخواهند شد. نیاز کشور به گذر از شرایط اقتصادی ناپایدار فعلی قطعا ضرورت توجه به تمام پتانسیلهای موجود، بهویژه حوزه فلزات اساسی را آشکار میکند. ایران از منابع بالقوه و پتانسیلهای فراوانی برای تبدیل شدن به یک قدرت منطقهای و جهانی در زمینه صادرات فلزات اساسی برخوردار است. وجود منابع گسترده معدنی، که ظرفیت مناسبی را برای توسعه زنجیرههای ارزش این صنایع ایجاد میکنند، به علاوه دسترسی به انرژی ارزان، برخورداری از موقعیت جغرافیایی ویژه و امکان دسترسی به آبهای آزاد جهان، از عواملی هستند که توسعه صادرات صنایع فلزی کشور را آسان میسازند.
در این میان، به نظر میرسد که توسعه صنعت فولاد و تولید محصولات فولادی بیش از سایر پتانسیلهای معدنی کشور مورد توجه قرار گرفته است. با این حال، بسیاری از کارشناسان اقتصادی معتقدند که بهرهبرداری از ظرفیتها و پتانسیلهای معدنی سایر فلزات اساسی نظیر مس نیز میتوانند در توسعه اقتصادی و اشتغالزایی پایدار در شرایط متلاطم اقتصادی امروز نقشآفرینی کنند. تحریمهای بینالمللی در سالهای اخیر موجب شدهاند تا درآمدهای ارزی حاصل از فروش نفت کشور تا حد زیادی کاهش یابد. در این شرایط، با توجه به مزیت رقابتی گسترده در صنایع فولاد و فلزات غیرآهنی، میتوان به توسعه صادرات این محصولات به عنوان منبعی برای درآمدهای ارزی کشور چشم داشت.
چالشهای صادرات فولاد
در سالهای اخیر، با افزایش چشمگیر سرمایهگذاریها در حوزه معادن سنگآهن و تکمیل زنجیرههای ارزش فولاد، ایران به یکی از بزرگترین تولیدکنندگان فولاد منطقه تبدیل شده است. اما حضور پایدار در بازارهای بینالمللی و توسعه صادرات فولاد و محصولات فولادی همواره با چالشهای متعددی همراه بوده است. افزایش رقابت در حوزه تولید فولاد در منطقه، تحریمهای بینالمللی و نبود تعادل در زنجیره فولاد از جمله چالشهاییاند که کشور در مسیر توسعه صادرات محصولات فولادی با آنها مواجه است.
در سالهای اخیر، تولید و مصرف فولاد در خاورمیانه با نرخ بسیار بالایی افزایش یافته است. از این رو، صنعت فولاد ایران برای حفظ بازارهای صادراتی و دستیابی به بازارهای جدید باید برنامهریزی جدیتری را در زمینه رشد آمار تولید و تنوعبخشی به محصولات در پیش بگیرد. در حال حاضر، صادرات محصولات نیمهساخته فولاد غیرآلیاژی بیشترین سهم را از صادرات فولاد کشور به خود اختصاص داده است، در حالی که با صادرات محصولات نهایی و با ارزش افزوده بالاتر مانند ورقهای خاص، میتوان سودآوری بالاتری را برای اقتصاد کشور به ارمغان آورد.
افزون بر آن، تحریمهای بینالمللی یکی از چالشهای همیشگیاند که همواره محصولات و صنعتهای ارزآور کشور را در تنگناهای فروش قرار دادهاند. همچنین برخی از سیاستگذاریهای غلط نیز صادرکنندگان محصولات فولادی را با مشکلاتی مواجه کردهاند. از مهمترین مشکلات و موانع توسعه صادرات محصولات فولادی میتوان به چندنرخی بودن ارز، بهروزرسانی نکردن قیمتهای پایه محصولات فولادی، مشکلات قانونی در واگذاری ارز حاصل از صادرات و بوروکراسیهای طولانی در اعطای مجوز صادراتی اشاره کرد.
به عقیده برخی از کارشناسان، قانون منع صادرات، که در بازهای کوتاه اِعمال و بعد از آن نیز حذف شد، از دیگر سیاستگذاریهای نامطلوبی بود که منجر به از دست دادن برخی از بازارهای صادراتی و جایگزینی سایر رقبا در بازار شد.
رشد صادرات فولاد
فولاد ماده اولیه اصلی بسیاری از تولیدات صنعتی جهان محسوب میشود و بخش عمدهای از حجم تجارت جهانی را به خود اختصاص میدهد. بر اساس آمارها، فقط در سال 2019 ارزش تجارت فولاد و محصولات آن در سطح جهان بیش از 370 میلیارد دلار بوده که این به معنای سهم حدودا 2 درصدی محصولات آهن و فولاد خام و نیمهساخته از مجموع تجارت جهانی است. در این بازار، دو کشور چین و ژاپن بزرگترین صادرکنندگان محسوب میشوند و ایالات متحده آمریکا بزرگترین واردکننده محصولات فولادی (به لحاظ ارزش) است.
ایران در سالهای گذشته یکی از واردکنندگان فولاد به شمار میرفت، اما در سالهای اخیر و به دنبال توسعه ظرفیتهای تولید فولاد کشور، ایران در زمره بزرگترین تولیدکنندگان و یکی از صادرکنندگان فولاد جهان قرار گرفته است. در شرایطی که بخش پاییندست و مصرفکنندگان محصولات فولادی از جمله صنعت ساختوساز و خودروسازی با چالشهایی پرتعداد مواجه هستند، صنایع فولادی کشور توانستهاند با حضور در بازارهای بینالمللی شرایط مناسبی را برای سودآوری و کم کردن سهم نفت از اقتصاد کشور ایجاد کنند. امروز فولاد پس از نفت یکی از بزرگترین محصولات صادراتی کشور به شمار میآید، به طوری که در طول پنج سال اخیر حدود 4 درصد از صادرات کشور به محصولات آهن و فولاد اختصاص داشته است.
در نمودار 1 ارزش صادرات آهن و فولاد آورده شده است. چنانکه مشاهده میشود، میزان صادرات فولاد در سال 1384 برابر با 960 میلیون دلار بوده و سهمی 1.6 درصدی را از مجموع صادرات کشور داشته است. پس از آن، در سال 1387 ارزش صادرات به 490 میلیون دلار و سهم از مجموع صادرات نیز به 0.45 درصد کاهش یافت. کاهش شدید قیمتهای جهانی فولاد و نیز اِعمال سیاستهای دستوری دولت در زمینه مدیریت بازار فولاد در آن سال از جمله علل اصلی کاهش ارزش صادرات فولاد کشور محسوب میشوند.
نمودار 1. ارزش صادرات آهن و فولاد کشور در سالهای اخیر
با رونق دوباره بازارهای جهانی و توسعه ظرفیتهای تولید فولاد در سالهای اخیر و نیز توسعه نیافتن بخش پاییندست و صنایع مصرفکننده فولاد، میزان صادرات این محصول روندی صعودی را سپری کرده، به طوری که بین سالهای 1387 تا 1397 ارزش صادرات فولاد و آهن ایران حدود هشت برابر رشد یافته است. در سال 1397 ارزش صادرات فولاد کشور به 3.9 میلیارد دلار افزایش یافت و سهم آن از مجموع صادرات نیز به 4 درصد رسید. همچنین بیش از 31 درصد از میزان فولاد تولیدشده کشور به صادرات اختصاص یافت، در حالی که در اغلب کشورها 25 درصد از کل تولید به کشورهای خارجی صادر میشود. دلیل اصلی این افزایش صادرات نسبت به تولید را میتوان رشد نیافتن تقاضای داخلی سیاستگذاریهای حاکم بر بخشهای پاییندستی عنوان کرد. بر اساس پیشبینیها، صادرات فولاد و آهن کشور در سال 1405 به 4.8 میلیارد دلار خواهد رسید که این به معنای سهم 5 درصدی این صنعت از مجموع صادرات خواهد بود.
جایگاه مهم فلزات غیرآهنی
در زمان تشدید تحریمها و کاهش درآمدهای حاصل از فروش نفت، یکی از بخشهایی که همواره به اقتصاد کشور برای سر پا ماندن کمک کرده صنایع فلزات اساسی بوده است. در واقع صنایع فلزات اساسی در دوره گذار از تحریمها از زمینگیر شدن اقتصاد ایران جلوگیری و به افزایش درآمدهای ارزی نیز کمکهای قابلتوجهی کرده است. رشد این بخش در تحریمهای دورهای در حالی اتفاق افتاد که تشکیل سرمایه در برخی از بخشها و صنایع روندی منفی و نزولی در پیش گرفته بود. فولاد و آهن مهمترین فلزهای اساسی کشور چه از لحاظ میزان تولید و چه از لحاظ ارزش صادرات بودهاند، اما نمیتوان از اهمیت فلزات غیرآهنی نیز چشمپوشی کرد.
ایران در حوزه ذخایر معدنی و فلزی از پتانسیلهای فراوانی برخوردار است، به طوری که هفتمین کشور برخوردار از ذخایر مس محسوب میشود و بخش قابلتوجهی از ذخایر سرب و روی جهان را در خود جای داده است.
امروزه نقش فلزاتی همچون مس، آلومینیوم، سرب، روی، قلع و نیکل در آینده صنعت جهان بر کسی پوشیده نیست. برای مثال، مصارف متنوع سرب و روی در تولید آلیاژهای مختلف و مصارف نوین صنعتی مانند وسایل نقلیه الکتریکی باعث پیشبینی افزایش تقاضای جهانی شده است. مس نیز، به عنوان یکی از فلزات پرکاربرد و مهم دنیا، مصارف زیادی در فعالیتهای ساختمانی، الکترونیکی و آلیاژسازی دارد، اما در حال حاضر بیشترین حجم تقاضای جهانی مس مربوط به محصولات الکترونیکی است. روند افزایشی تولید خودروهای الکتریکی در دنیا یکی از مصادیق رشد مصرف فلزات غیرآهنی اعم از مس، آلومینیوم، روی، سرب، نیکل و قلع است. افزایش تقاضای جهانی برای فلزات غیرآهنی، در کنار محدودیت منابع در دسترس، بازار تضمینشدهای را برای کشورهای برخوردار از این منابع فراهم کرده است. برخورداری ایران از ذخایر فراوان میتواند به ارزآوری قابلتوجهی منجر شود.
با این حال، عدهای از کارشناسان معتقدند که نبود استراتژی مشخص برای توسعه متوازن، عدم حضور قدرتمند بخش خصوصی، بهروز نبودن برخی فناوریهای موجود، تراکم نیروی انسانی، کمبود منابع مالی برای توسعه و نوسازی و مشکلات زیرساختی از مهمترین مشکلات و چالشها در حوزه توسعه و رشد صادرات فلزات غیرآهنی کشور هستند.
بیشترین سهم از صادرات فلزات غیرآهنی کشور به فلز مس (متوسط 42 درصد) و پس از آن آلومینیوم و سرب اختصاص دارد. در بین فلزات غیرآهنی، سرب رکورددار رشد صادرات است، به طوری که صادرات این فلز از 10.25 میلیون دلار در سال 1384 به 95.86 میلیون دلار در سال 1397 رسیده و رشدی نُه برابری را تجربه کرده است.
نمودار 2 روند صادرات فلزات غیرآهنی کشور را در سالهای اخیر نشان میدهد. همانطور که مشاهده میشود، صادرات این محصولات، تحت تاثیر عوامل بسیار، روندی پرنوسان را طی کرده است، به طوری که ارزش صادرات آن که در سال 1384 رقم 493 میلیون دلار بود، پس از افتوخیزهای فراوان، در سال 1390 مقدار بیشینهای را ثبت کرد و به یک میلیارد و 659 میلیون دلار افزایش یافت، اما پس از آن روندی کاهشی پیدا کرد و در سال 1394 به 736 میلیون دلار رسید. بین سالهای 1394 تا 1397 صادرات فلزات غیرآهنی روندی صعودی در پیش گرفت و در نهایت به یک میلیارد و 246 میلیون دلار رسید. اصلیترین دلیل این رشد قابلتوجه افزایش 60 درصدی صادرات فلز مس بود. گفتنی است که سهم صادرات فلزات غیرآهنی از مجموع صادرات کشور همواره بین 0.8 و 1.7 درصد در نوسان بوده است. بر اساس پیشبینیها، در سالهای پیشِرو ارزش صادرات فلزات غیرآهنی روند روبهرشد خود را حفظ خواهد کرد و در سال 1405 به یک میلیارد و 601 میلیون دلار خواهد رسید که به معنی سهم 1.66 درصدی از مجموع صادرات کشور خواهد بود.
نمودار 2. ارزش صادرات فلزات غیرآهنی کشور در سالهای اخیر

مطالب مرتبط

- تحلیل
- صنعت
محدودیت منابع حیاتی از جمله مواد معدنی، آب و انرژی که در سالهای اخیر نیز بیش از پیش در جهان ملموس شده است، از اهمیت و ضرورت بهینهسازی مصرف آنها حکایت دارد. به این موضوع باید شرایط اقتصادی و تورم قیمتها را نیز اضافه کرد که میتوانند به طور مستقیم بر عملکرد صنایع تاثیر بگذارند. در چنین شرایطی، طبعا بنگاهی میتواند رویای پیشرفت را در سر بپروراند که با کمترین ورودی، به خروجی مطلوب دست یابد. به بیان دیگر، اگر در گذشته عامل تمایز و برتری شرکتها، دستیابی به خروجی بیشتر بود، امروز اصلیترین موضوع تمرکز بر کاهش ورودیها و دستیابی به بهرهوری عملیاتی بالاتر است. در این میان، شرکت آلومینای ایران به عنوان یکی از منحصر به فردترین بازیگران صنعت آلومینیوم کشور، از جمله شرکتهایی است که اقدامات مهم و ارزشمندی در این راستا انجام داده که نمود اثربخشی آنها نیز در کارنامه عملکرد این شرکت قابل مشاهده است.
۳۱ مرداد ۱۴۰۴
- تحلیل
- آلومینیوم
محدودیت منابع حیاتی از جمله مواد معدنی، آب و انرژی که در سالهای اخیر نیز بیش از پیش در جهان ملموس شده است، از اهمیت و ضرورت بهینهسازی مصرف آنها حکایت دارد. به این موضوع باید شرایط اقتصادی و تورم قیمتها را نیز اضافه کرد که میتوانند به طور مستقیم بر عملکرد صنایع تاثیر بگذارند. در چنین شرایطی، طبعا بنگاهی میتواند رویای پیشرفت را در سر بپروراند که با کمترین ورودی، به خروجی مطلوب دست یابد. به بیان دیگر، اگر در گذشته عامل تمایز و برتری شرکتها، دستیابی به خروجی بیشتر بود، امروز اصلیترین موضوع تمرکز بر کاهش ورودیها و دستیابی به بهرهوری عملیاتی بالاتر است. در این میان، شرکت آلومینای ایران به عنوان یکی از منحصر به فردترین بازیگران صنعت آلومینیوم کشور، از جمله شرکتهایی است که اقدامات مهم و ارزشمندی در این راستا انجام داده که نمود اثربخشی آنها نیز در کارنامه عملکرد این شرکت قابل مشاهده است.
۳۱ مرداد ۱۴۰۴
- تحلیل
- محصولات فولادی, محصولات میانی فولاد خام
از صنعت فولاد اساسا به عنوان صنعت مادر یاد میشود که خود حاکی از جایگاه استراتژیک آن در توسعه صنعتی و اقتصادی کشور است. از این رو، پایداری تولید را میتوان یکی از مهمترین المانها در چنین صنعتی که به صورت زنجیرهوار بر سایر بخشهای اقتصادی نیز تاثیرگذار است، تلقی کرد. در شرایط حال حاضر که صنایع فولادی کشور بیش از هر زمان دیگری با چالشهای اساسی روبهرو هستند، حفظ پایداری تولید هدفی است که الزامات متعددی را میطلبد؛ الزاماتی که میتوانند در بطن مفهومی کلی به نام بهرهوری عملیاتی قرار بگیرند. شرکت جهان فولاد سیرجان نیز با نگاه دقیق خود به وضعیت موجود، استراتژیهای موثری را در راستای ارتقای بهرهوری عملیاتی خود اتخاذ کرده است و در مسیر آنها حرکت میکند.
۳۱ مرداد ۱۴۰۴
- تحلیل
- محصولات میانی فولاد خام
در محیط رقابتی و پیچیده کسبوکار، توانایی مدیریت هوشمند و کاهش هدررفت منابع عامل تعیینکنندهای برای ارتقای بهرهوری عملیاتی پیشرفت و موفقیت بنگاههای اقتصادی و صنعتی به شمار میآید. شرکت آهن و فولاد ارفع به عنوان شرکتی پیشرو در صنعت فولاد کشور، با تلفیق فناوریهای نوین و سامانههای پایش تحت وب در راستای بهبود و بهینهسازی مصرف منابع گام برداشته است. این اقدامات هدفمند با مدیریت و بازیابی پسماندها و استفاده از تجهیزات مکانیزه، همگرایی پایداری را برای ارفع رقم میزنند که این مسئله منجر به رعایت الزامات زیستمحیطی در این شرکت شده است. به این ترتیب به جرات میتوان گفت شرکت آهن و فولاد ارفع با ارتقای بهرهوری و همسوسازی اهداف پایداری، تجلی تولید کارآمد و با بهرهوری بالا در صنعت فولاد کشور به شمار میآید.
۳۱ مرداد ۱۴۰۴