گزارش‌ های فلزات پایه

طی قرن اخیر، نقش صنعت خودرو در اقتصاد جهان بسیار پررنگ شده و میزانی قابل توجه از مجموع تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده است. هرچه نیازها و ترجیحات افراد تغییر می‌کند، میزان و نحوه استفاده و انتظارات آن‌ها از خودروها نیز متفاوت می‌شود. از آنجایی‌که خانوارها عامل تعیین‌کننده تقاضا در بازار خودرو هستند، تحولات ساختار خانواده می‌تواند تاثیر به‌سزایی بر میزان و سمت‌وسوی تقاضای خودرو در جامعه داشته باشد. در چنین شرایطی، سیاست‌گذاری مناسب برای رونق صنعت خودروسازی و ارتقای توان این صنعت برای پاسخگویی به تقاضای یادشده می‌تواند رشد قابل توجهی را در مصرف فلزات در کشور ایجاد کند.

بررسی روند بازارهای جهانی فلزات غیرآهنی از جمله مس، آلومینیوم، سرب و روی، از همبستگی میان تقاضای این فلزات و شرایط کلی حاکم بر اقتصاد جهانی حکایت دارد که این مسئله متاثر از نقش ویژه فلزات غیرآهنی به عنوان ماده اولیه در تولید کالاهای صنعتی و الکترونیکی و توسعه زیرساخت‌ها است که موجب می‌شود همگام با رونق اقتصاد جهانی، تقاضای این فلزات نیز افزایش یابد. در کنار کاربردهای گذشته، ظهور تحولات نوینی مانند حرکت جهان به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر، انقلاب صنعتی چهارم و هوشمندسازی، خودروهای الکتریکی و ... در سال‌های آینده بازار جهانی فلزات غیرآهنی را با تقاضای مضاعفی مواجه می‌کند. به جرات می‌توان فلزاتی مانند آلومینیوم، مس و روی را پایه و اساس توسعه اقتصادی جهان دانست.

امروزه پديده کوچک شدن خانوار‌ها يا به عبارتی کاهش جمعيت آن‌ها به‌خصوص در شهر‌های بزرگ کشور به‌وضوح مشاهده می‌شود. اين پدیده دو وضعیت متفاوت را در بر می‌گيرد: تمايل به داشتن تعداد فرزندان کمتر و همچنين شکل‌گيری خانوار‌های يک‌نفره. هر دو عامل، با کمتر شدن تعداد افراد خانوار، باعث کاهش جمعيت خانوار‌ها می‌شوند. فارغ از علل آن، اين مساله تاثیرات متعددی بر بسياری از حوزه‌ها، از جمله صنايع گوناگون کشور و اوضاع اقتصادی آن‌ها، خواهد داشت. بازار لوازم خانگی نيز يکی از حوزه‌های متاثر از اين پدیده است. در اين گزارش، نگاهی به تاثیرات کوچک شدن خانوار‌ها بر اين بازار کشور شده است.

بررسی وضعیت موجود در برخی از صنایع فلزات غیرآهنی حاکی از بهره‌مندی کشور از مزیت‌های بسیار است. با این حال، برخی از این صنایع در کشور آن‌طور که انتظار می‌رود توسعه نیافته‌اند که علل این مسئله را باید در محدودیت‌ها و موانعی جست‌وجو کرد که بر سر راه تولید این دسته از فلزات قرار دارند. در این میان، صنعت مس، با توجه به پیشینه آن در کشور و اقدامات صورت‌گرفته، شرایط مطلوب‌تری را تجربه می‌کند. امید می‌رود که راهکارهای لازم در خصوص توسعه هر چه بیشتر سایر فلزات غیر‌آهنی نیز در دستور کار قرار گیرد، زیرا در غیر این صورت، دستیابی به چشم‌اندازهای معین‌شده برای این فلزات بسیار دشوار خواهد بود.

رابطه میان جمعیت و میزان تقاضا برای مسکن دوطرفه است و هر گونه تحول در جمعیت، تقاضای مسکن را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد. تحولات اخیر جمعیت ایران، که با کاهش سرعت رشد جمعیت به دلیل کاهش نرخ باروری و سقوط نرخ جانشینی جمعیت به دلیل کاهش این نرخ همراه بوده، کاهش اندازه خانوارها را نیز به دلیل  مسائل اجتماعی و فرهنگی، میل به استقلال، طلاق، مرگ‌ومیر و مهاجرت به همراه داشته و این امر موجب افزایش تعداد خانوارها در کشور شده است. بی‌شک، تحولات جمعیت خانوارهای کشور در میزان تقاضا برای مسکن تاثیرگذار است و این تغییر تقاضا برای مسکن، مصرف بالای فلزات را نیز به همراه دارد.

اهمیت جایگاه آلومینیوم در تمام صنایع دنیا، کشورهای بسیاری را به عرصه تولید این فلز کشانده است. تولید این فلز با وجود کاربرد گسترده و مزیت‌هایی که برای صنعتگران ایجاد می‌کند، دارای فرایندی بسیار انرژی‌بر و آلاینده است. این مسئله با توجه به بحران انرژی در کشورهای توسعه‌یافته، به معضل تبدیل شد و صرفه اقتصادی در تولید آلومینیوم را کاهش داد. از این رو، انتقال صنایع تولید آلومینیوم به کشورهای در حال توسعه به عنوان یک روند تدریجی، علاوه بر این که رشد اقتصادی قابل توجهی را برای کشورهای درحال توسعه فراهم کرد، منجر به کاهش انتشار کربن در اقتصادهای توسعه‌یافته و حفاظت از اقلیم و محیط زیست آن‌ها شد.

با رشد تقاضا برای خودروهای الکتریکی و صنایع الکترونیکی مصرفی و متعاقبا باتری‌های قابل شارژ و با چگالی انرژی بالا، طیف متنوعی از تکنولوژی‌های جدید باتری‌ ظاهر شده‌اند که از مواد معدنی مختلفی مانند لیتیوم، کبالت و نیکل ساخته می‌شوند. این مسئله تقاضا برای مواد خام را افزایش می‌دهند و از آنجایی که عرضه اولیه این فلزات همواره با محدودیت‌هایی مواجه است، موضوع بازیافت باتری‌ که به ایجاد یک اقتصاد چرخشی و به حداقل رساندن پسماند کمک می‌کند مورد توجه قرار گرفته است. آمارها نشان می‌دهد چین با ظرفیت بازیافت بیش از ۵۰۰ هزار تن باتری در جهان پیشرو است و پس از آن اروپا و ایالات متحده آمریکا با ظرفیت بازیافت ۲۰۰ هزار تن باتری در سال، بخش قابل توجهی از ظرفیت بازیافت باتری‌های جهانی را به خود اختصاص می‌دهند.

در سال‌های اخیر، مواد معدنی حیاتی (Critical minerals) عمدتا تحت تاثیر شتاب گرفتن روند انتقال انرژی و کربن‌زدایی، بسیار مورد توجه قرار گرفته‌اند. لیتیوم، نیکل، کبالت، منگنز، گرافیت و عناصر نادر خاکی از راهبردی‌ترین مواد معدنی حیاتی هستند، به طوری که ایجاد هرگونه اخلال در زنجیره تامین آن‌ها می‌تواند تمامی تلاش‌ها برای دستیابی به اهداف انتقال انرژی را با ناکامی مواجه سازد. در سال ۲۰۲۲، تقریبا ۱۴۶ هزار تن لیتیوم، ۳ میلیون و ۲۷۰ هزار تن نیکل، ۱۹۷ هزار تن کبالت، ۱۹ میلیون و ۸۰۰ هزار تن منگنز، یک میلیون و ۶۸۰ هزار تن گرافیت و ۳۰۰ هزار تن نیز عناصر نادرخاکی تولید شده است. در مقایسه با سال ۲۰۰۵، تولید معدنی لیتیوم رشد ۶۰۸ درصدی، نیکل ۱۱۹ درصدی، کبالت ۲۴۰ درصدی، منگنز ۸۸ درصدی، گرافیت ۵۸ درصدی و عناصر نادر خاکی نیز رشد ۱۴۳ درصدی را تجربه کرده‌اند.

ایران با برخورداری از ذخایر معدنی متنوع و گسترده، پتانسیل بالایی در توسعه بخش معدن و صنایع وابسته به آن دارد. با این حال، و با توجه به جایگاه فعلی این بخش در اقتصاد کشور، به نظر می‌رسد فاصله زیادی میان پتانسیل‌ها و عملکرد در این بخش وجود دارد. میزان تولید فولاد در سال ۱۴۰۱ در حالی تقریبا ۳۰ میلیون و ۶۰۰ هزار تن بوده که ظرفیت اسمی صنعت فولاد کشور تقریبا ۴۵ میلیون تن است. چنین وضعیتی در صنایعی مانند آلومینیوم و سرب و روی کشور نیز کم‌وبیش وجود دارد. عواملی چون سازوکارهای نامناسب قیمت‌گذاری، سرمایه‌گذاری ناکافی در زیرساخت‌های تامین انرژی، بی‌توجهی به زنجیره تامین صنایع و محدود شدن بازارهای صادراتی برای تولیدکنندگان از جمله مهمترین چالش‌هایی هستند که صنایع معدنی و فلزی کشور در حال حاضر با آن‌ها دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند و تا زمانی که برای مرتفع ساختن آن‌ها اقدامی موثر صورت نگیرد، نباید انتظار تحولاتی امیدوارکننده را در این بخش داشت.  

در حالی که دامنه گسترده کاربردهای مس در بخش‌های مختلف از جمله ساخت‌وساز، الکترونیک، انرژی‌های تجدیدپذیر و حمل‌ونقل منجر به افزایش تقاضا برای این فلز شده است، پیشرفت‌ها در فناوری‌های تصفیه و ذوب مس امکان ظرفیت بالای تولید و همچنین تولید پایداتر را برای این فلز به ارمغان آورده و این مساله منجر به زنجیره تامین پایدارتر  صنعت مس در مسیر کاهش انتشار کربن شده است. از آنجایی که چشم‌انداز تقاضا برای مس تحت تاثیر محرکه‌هایی از جمله خودروهای الکتریکی و انرژی‌های تجدیدپذیر، به رشد خود ادامه می‌دهد، انتظار می‌رود اندازه بازار جهانی مس از ۳۰۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ به بیش از ۴۹۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۳۲ برسد.  

صنعت آلومینیوم در جهان عمر چندانی در مقایسه با سایر فلزات و متریال‌های صنعتی ندارد. با این حال، این فلز از ویژگی‌های منحصر به فردی از جمله نسبت استحکام به وزن بالا برخوردار است که زمینه رشد سریع آن را فراهم آورده‌اند. در دهه‌های پیش‌رو، مگاترندهایی از جمله توسعه شهرنشینی، تغییرات اقلیمی و تحولات تکنولوژیکی، تاثیر قابل ملاحظه‌ای بر بازار و صنعت آلومینیوم خواهند داشت. در سال ۲۰۲۲، تقریبا ۱۰۸ میلیون تن آلومینیوم در جهان تولید شد. با توجه به چشم‌انداز افزایش نرخ شهرنشینی، ارتقای سطح تکنولوژیکی و ضرورت حرکت جهان در مسیر انتقال سبز و انتقال انرژی، بازار و صنعت آلومینیوم این ظرفیت را خواهد داشت که تا حدود ۳ برابر رشد کند.  

از زمان شکل‌گیری مفهوم «اقتصاد چرخشی» در جهان، صنعت آلومینیوم یکی از صنایعی است که به منظور پایدارسازی فرایندها در راستای تحقق این مفهوم در کانون توجه‌ها قرار گرفته است. این موضوع، بدان خاطر است که این فلز، از طرفی ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که آن را به کاتالیزوری بسیار قدرتمند برای محقق ساختن اقتصاد چرخشی در سطح کلان تبدیل کرده است و از طرف دیگر نیز فرایند تولید هر تن آلومینیوم به شدت آلاینده است. آمارها نشان می‌دهد که در طول تقریبا ۳ دهه گذشته، صنعت آلومینیوم در مقیاس جهانی به سمت چرخشی شدن حرکت کرده است. در سال ۱۹۹۰، سهم بازیافت قراضه از صنعت آلومینیوم تقریبا ۲۸.۵ درصد بود، در حالی که این رقم تا سال ۲۰۲۲ به حدود ۳۶ درصد رسیده است. ژاپن، اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا، مجموعه کشورهایی هستند که صنعت آلومینیوم بازیافتی آن‌ها، بیشترین سهم را از کل صنعت آلومینیوم دارد.