- تحلیل
بررسی عملکرد گردشگری در ایران
مقدمه
گردشگری در مفهوم امروزی یکی از پدیده‌های مهم اواخر قرن بیستم است که به دلیل فراهم‌سازی بستر توسعه برای بسیاری از کشورها، با سرعت درحال گسترش یافتن است. ایران به عنوان کشوری درحال توسعه، به دلیل برخورداری از مناظر بدیع، تنوع آب‌وهوایی و اقلیمی و تمدن کهن یکی از مستعدترین کشورهای جهان در زمینه گردشگری است که می‌تواند با بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود به یکی از قطب‌های گردشگری در جهان تبدیل شود، زیرا این جاذبه‌ها به اندازه‌ای گسترده هستند که اغلب سلیقه‌های گردشگری جهان را پوشش می‌دهند و زمینه ورود گردشگران از نقاط مختلف جهان به کشور را فراهم می‌کنند. وجود ظرفیت‌های تاریخی، مذهبی و طبیعی برای جذب گردشگر لازم است، اما کافی نیست. تبلیغات و برگزاری مراسم‌ها و جشنواره‌های سنتی جهت افزایش آشنایی با جاذبه‌های گردشگری کشور، ایجاد امنیت اجتماعی، تدوین نظام حقوق گردشگری و توسعه امکانات زیربنایی برای گردشگران دیگر لازمه‌های جذب گردشگر به کشور محسوب می‌شود، به طوری که بدون برنامه‌ریزی دقیق در این حوزه و تامین زیرساخت‌های مناسب مرتبط با گردشگری و صرفا تکیه بر وجود جاذبه‌های گردشگری در کشور توفیقی در این بخش حاصل نخواهد شد.
عملکرد گردشگری ایران
در عصر حاضر گستره گردشگری به عنوان قسمتی از بخش خدمات به‌قدری زیاد است که انواع مختلفی از آن در جهان معرفی شده است و چنانچه به شکلی صحیح برای این قسمت از بخش خدمات برنامه‌ریزی شود، می‌تواند تاثیرات مثبت و مفیدی به لحاظ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بر جوامع بگذارد. به همین دلیل است که اکثر دولت‌ها در سطح جهان گردشگری را مورد توجه قرار داده‌اند و تلاش‌های گسترده‌ای را در راستای توسعه گردشگری و جذب گردشگر کرده‌اند.
ایران به عنوان یکی از خاستگاه‌های کهن‌ترین تمدن‌های جهان و برخوردار از میراث‌های طبیعی منحصربه‌فرد، دارای جاذبه‌های گردشگری فراوانی است و در این حوزه از جایگاه مطلوبی در جهان برخوردار است. این در حالی است که عملکرد گردشگری ایران در مقایسه با دیگر کشورها به خصوص کشورهای خاورمیانه به هیچ عنوان منعکس‌کننده ظرفیت‌های موجود در آن نیست. بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، از سال 2010 تا 2019 مجموع تعداد گردشگران خارجی واردشده به ایران برابر با 51 میلیون و 300 هزار نفر بوده است، در حالی که کشورهای مصر، امارات متحده عربی و ترکیه، در این بازه زمانی به ترتیب میزبان 100 میلیون و 500 هزار گردشگر، 146 میلیون و 600 هزار گردشگر و 383 میلیون و 800 هزار گردشگر بودند. در همین بازه زمانی نیز کشورهای مجارستان و یونان به ترتیب میزبان 132 میلیون و 400 هزار گردشگر و 223 میلیون و 800 هزار گردشگر بودند.
ایران به عنوان یکی از خاستگاه‌های کهن‌ترین تمدن‌های جهان و برخوردار از میراث‌های طبیعی منحصربه‌فرد، دارای جاذبه‌های گردشگری فراوانی است و در این حوزه از جایگاه مطلوبی در جهان برخوردار است
عواملی همچون ضعف‌های زیرساختی در بخش حمل‌ونقل کشور، کمبود امکانات رفاهی و پایین بودن سطح کیفیت خدمات مراکز توریستی نسبت به استانداردهای جهانی منجر به آن شده تا ایران، به عنوان یکی از مقاصد گردشگری در اولویت گردشگران در سطح جهان قرار نگیرد. هرچند اگر این محدودیت‌ها و ضعف‌های مرتبط با بخش گردشگری کشور برطرف شود انتظار نمی‌رود تغییر محسوسی در ورود گردشگران خارجی به کشور رخ دهد چراکه تنش‌های سیاسی ایران با غرب و انتشار اخبار منفی علیه کشور که باعث شده ایران از نظر گردشگران خارجی کشوری ناامن و سفر به آن توام با ریسک باشد و تحریم‌های بین‌المللی علیه بانک‌های کشور که مانع از ارائه خدمات مالی در سطح مطلوب به گردشگران خارجی می‌شود، مهم‌ترین مسائلی هستند که باعث می‌شوند گردشگران خارجی، ایران را به عنوان مقصد گردشگری خود انتخاب نکنند. بررسی این آمارها نشان می‌دهد به رغم اینکه ایران بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری از نظر برخورداری از جاذبه‌های گردشگری جزو 10 کشور اول جهان است، از نظر جذب گردشگر جایگاه شایسته و مطلوبی ندارد.
ایران به عنوان یکی از خاستگاه‌های کهن‌ترین تمدن‌های جهان و برخوردار از میراث‌های طبیعی منحصربه‌فرد، دارای جاذبه‌های گردشگری فراوانی است و در این حوزه از جایگاه مطلوبی در جهان برخوردار است. این در حالی است که عملکرد گردشگری ایران در مقایسه با دیگر کشورها به خصوص کشورهای خاورمیانه به هیچ عنوان منعکس‌کننده ظرفیت‌های موجود در آن نیست
بر اساس آمار ارائه‌شده از سوی مرکز آمار ایران تعداد گردشگران ورودی به کشور طی سال‌های 1380 تا 1398 در یک روند صعودی پایدار قرار داشت. ایران در سال 1380 میزبان یک میلیون و 402 هزار گردشگر بود، درحالی که در سال 1398 حدود هشت میلیون و 832 هزار گردشگر خارجی وارد کشور شدند. با وقوع بحران کرونا در سطح جهان و تایید علائم آن در اواخر سال 1398 در ایران، به علت کاهش تقاضا برای سفر با اهداف گردشگری در سطح جهان و همچنین سیاست‌های محدودکننده دولت‌ها برای کنترل این بیماری و ممانعت از ورود گردشگران خارجی به کشور، تعداد گردشگران خارجی واردشده به کشور به یکباره 93.6 درصد کاهش یافت و به حدود 558 هزار گردشگر در سال 1399 رسید که این میزان، از تعداد گردشگران خارجی واردشده به کشور در سال 1380 هم کمتر بود.
نمودار 1. تعداد گردشگران خارجی واردشده به ایران در سال‌های اخیر
عملکرد ایران در جذب گردشگر
گردشگری برای کشورهای درحال توسعه به ویژه اقتصادهای تک‌محصولی بسیار با اهمیت است، زیرا امکان تنوع‌بخشی سبد منابع درآمدی آن‌ها را فراهم می‌آورد. ایران نیز به عنوان کشوری درحال توسعه و البته با پتانسیل بالا در حوزه گردشگری در سال‌های اخیر با فراهم‌آوردن برخی امکانات توریستی به دنبال جذب گردشگر و ایجاد درآمد از این طریق بوده است.
آمار ارائه‌شده از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گویای آن است که در طول سال‌های 1390 تا 1399 بالغ بر 45 میلیون گردشگر به طرق گوناگون وارد کشور شده‌اند. بر اساس آمار این وزارتخانه در سال 1390 تقریبا 79 درصد از مجموع گردشگران خارجی از طریق مرزهای زمینی وارد کشور شدند و تنها 19 درصد و یک درصد گردشگران به ترتیب از طریق مرزهای هوایی و دریایی وارد کشور شدند. این درحالی است که تا سال 1398، تمایل گردشگران خارجی برای ورود به کشور از طریق مرزهای زمینی اندکی بیشتر شد. به طوری که در این سال 83.2 درصد گردشگران خارجی از طریق مرزهای زمینی، حدود 16 درصد از طریق مرزهای هوایی و 0.4 درصد نیز از طریق مرزهای دریایی وارد کشور شدند. یکی از دلایل این مسئله را می‌توان این دانست که مبدا اکثر گردشگران خارجی واردشده به ایران، از کشورهای همسایه‌ای است که با ایران مرزهای زمینی دارند. به طوری که در طول سال‌های 1395 تا 1399 به طور متوسط حدود 78 درصد گردشگران خارجی واردشده به ایران از کشورهای عراق، افغانستان، آذربایجان و ترکیه بوده‌اند که اشتراکات تاریخی-فرهنگی و مذهبی عمیقی با ایران دارند.
نمودار 2. سهم گردشگران خارجی واردشده به کشور به تفکیک مرز ورودی در سال‌های اخیر
همچنین در آمارهای ارائه‌شده از سوی این وزارتخانه روادید گردشگران وارد شده به کشور در چندین طبقه‌بندی از جمله زیارتی، جهانگردی، شغلی و تحصیلی صادر شده است. البته بخش عمده‌ای از ورود گردشگران به کشور به صورت لغو روادید، به این معنا که اتباع برخی کشورها می‌توانند بدون دریافت روادید وارد کشور شوند، صورت گرفته است. در سال 1395 حدود 1.5 میلیون نفر، حدود 30 درصد، از گردشگران واردشده به کشور در طبقه‌بندی لغو روادید قرار داشتند، در حالی که در سال 1398ورود بیش از 7 میلیون گردشگر در طبقه‌بندی لغو روادید جای گرفته که این میزان برابر حدود 80 درصد ورود گردشگر به ایران در این سال بوده است. طی سال‌های 1395 تا 1398 سهم گردشگرانی که با روادید جهانگردی و شغلی و تحصیلی وارد کشور شدند به ترتیب از 31.9 و 2 درصد به حدود 23.3 و 1.3 درصد کاهش یافت، در حالی که در این بازه زمانی سهم گردشگرانی که با روادید زیارتی و سایر روادید وارد کشور شدند به ترتیب از 33.8 و 32 درصد به حدود 39.3 و 35.9 درصد افزایش یافت.
نمودار 3. سهم انواع روادید ورود گردشگر به کشور در سال‌های اخیر
در واقع به نظر می‌رسد عواملی مانند پیشرفت حوزه پزشکی کشور، گسترش امکانات رفاهی و خدماتی در نزدیکی اماکن مذهبی کشور و کاهش چشمگیر ارزش پول ملی در کنار ثابت ماندن تقریبی نحوه ارائه خدمات به گردشگران جهانگردی در این بازه زمانی باعث شد تا سهم گردشگرانی که با روادید وارد کشور می‌شوند تغییر یابد. همچنین بر اساس آمار ارائه شده از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، طی سال‌های 1390 تا 1398 تقریبا تعداد گردشگران خارجی مرد واردشده به کشور دو برابر گردشگران خارجی زن واردشده به کشور بوده است.
